دقت در متن مواد ۵۸ و ۵۹ مبین آن است که در نظر قانونگذار ایرانی تنها راه قانونی ذخیره پردازش و توزیع داده شخصی موضوع ماده ۵۸ جلب رضایت شخص سوژه است و لاغیر و جالب اینکه حتی اگر شخص سوژه رضایت خود را در این خصوص اعلام دارد قانونگذار دو شرط دیگر را برای. قانونی بودن عملیات مورد بحث مقرر نموده است:

۱- محتوای داده پیام وفق قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی باشد.
۲- ذخیره، پردازش و توزیع «داده پیام های» شخصی در بستر مبادلات الکترونیکی باید با لحاظ شرایط پنج گانه مقرر در ماده ۵۹ صورت پذیرد.
چنین حکمی بدان معناست که قانونگذار به نحو آمرانه شرایطی را علاوه بر تراضی طرفین مقرر نموده و هرگونه تخلف از این حکم را طبق ماده ۷۱ همان قانون جرم تلقی کرده است. بنابراین جرم موضوع این ماده به لحاظ سکوت قانونگذار در زمره جرائم غیر قابل گذشت نیز می‌باشد و این کمال دخالت قانونگذار و بطور کلی حاکمیت در این حوزه را می رساند مضافاً اینکه چنین رویکرد افراطی در حمایت از داده با سایر مواضع تفریطی قانونگذار در این حوزه تناسب و سنخیّت ندارد.^[۱۸۲]
قانونگذار علاوه بر اینکه از مصونیت حریم خصوصی در برابر نقض حریم عمومی حمایت نمود. از حرمت ارتباطات خصوصی در فضای مجازی در برابر اقدامات غیر عمدی نیز حمایت نموده است. بر اساس ماده ۷۳: «اگر به واسطه بی مبادلاتی و بی احتیاطی دفاتر خدماتی صدور گواهی الکترونیکی جرایم راجع به داده پیام های شخصی روی دهد مرتکب به سه ماه تا یک سال حبس و پرداخت جزای نقدی معادل پنجاه میلیون ریال محکوم می شود.»
ارتباطات خصوصی که در فضای مجازی صورت می‌گیرد‌، ممکن است در اسرار تجاری نیز مبادله گردد که در این خصوص حمایت از حریم اینگونه ارتباطات از اهمیت دوچندانی برخوردار است. قانونگذار در قانون تجارت الکترونیک در ماده‌۶۴ از این حریم حمایت نموده و مقرر داشته است: «به منظور حمایت از روابط های مشروع و عادلانه در بستر مبادلات الکترونیک تحصیل غیر قانونی اسرار تجاری و اقتصادی بنگاه ها و موسسات برای خود یا افشای آن ها برای اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی جرم محسوب و مرتکب به مجازات مقرر در این قانون محکوم خواهد شد. که حسب ماده ۷۵ مجازات آن از شش ماه تا دو سال و نیم و جزای نقدی معادل پنجاه میلیون ریال تعیین شده است.»
قانون جرایم رایانه ای نخستین سند نسبتاً جامعی است که به مصونیت حریم ارتباطات خصوصی افراد پرداخته و نقض آن را جرم انگاری نموده است. این قانون از ماده ۳۴ به بعد به حرمت ارتباطات خصوصی در تحقیقات مقدماتی و ضوابط قانونی پرداخته و بر اساس این مواد بازرسی، تفتیش، توقیف و ذخیره این داده ها یا سیستم های رایانه ای یا مخابراتی صرفاً باید در موارد قانونی و در حالتی که ظن قوی به کشف جرایم یا شناسایی متهم یا ادله جرم وجود دارد، صورت میگیرد.
حدود تفتیش و توقیف باید در دستور مقام قضایی به صورت دقیق و صریح و شفاف ذکر شده و بازرسی یابد در حد ضرورت و حتی الامکان با حضور متصرفین صورت گیرد. حتی قانونگذار در مواردی توقیف داده ها‌، سامانه های رایانه ای و مخابراتی را به طور مطلق برای مراجع قضایی ممنوع دانسته بر مصونیت آن تاکید نموده است.
مطابق ماده ۴۴ قانون یاد شده: «توقیف داده ها یا سامانه های رایانه ای یا مخابراتی که موجب ایراد لطمه جانی، خسارت مالی شدید به اشخاص یا اخلال در ارائه خدمات عمومی می شود، ممنوع است.»
ماده ۳۶ قانون جرایم رایانه ای در خصوص مداخله در حریم ارتباطات خصوصی متهم در تحقیقات مقدماتی مقرر می دارد: «هرگاه حفظ داده های رایانه ای ذخیره شده برای تحقیق یا دادرسی لازم باشد، مقام قضایی می تواند دستور حفاظت از آن ها را برای اشخاصی که به نحوی تحت تصرف یا کنترل دارند صادر کند. در شرایط فوری نظیر خطر آسیب دیدن یا تغییر یا از بین رفتن داده ها، ضابطان قضایی می توانند رأساً دستور حفاظت را صادر کنند و مراتب را حداکثر تا ۲۴ ساعت به اطلاع مقام قضایی برسانند.»
چنان چه ضابطان قضایی یا سایر اشخاص از اجرای این دستور خودداری یا موجب افشای داده های حفاظت شده بشوند یا صاحبان داده ها را از مفاد دستور آگاه سازند ماموران دولتی به مجازات امتناع از دستور مقام قضایی و سایر اشخاص به حبس از ۹۱ روز تا ۶ ماه یا جزای نقدی از پنج میلیون تا ده میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهند شد.
ماده ۱ و ۲ قانون جرایم رایانه ای نیز هرگونه دسترسی غیر مجاز و شنود غیر مجاز محتوای در حال انتقال ارتباطات غیر عمومی در سامانه های رایانه ای یا مخابراتی یا امواج الکترومغناطیسی یا نوری را جرم دانسته است.
گفتار سوم: انحاء مداخله در ارتباطات خصوصی
به طور کلی حریم ارتباطات خصوصی در سه عرصه در معرض تهدید جدی قرار دارد: باز کردن و تفتیش مرسولات پستی، رهگیری تلفن ها و سیگنال های رادیویی، رهگیری داده های رایانه ای و ارتباطات اینترنتی، که به مطالعه هرکدام از آنها می پردازیم.
بند اول: باز کردن و تفتیش مرسولات پستی
مرسولات پستی اعم از نامه و کالا به دلایل مختلفی ممکن است بازرسی و تفتیش شوند. گسترش تهدیدهای تروریستی به ویژه با ارسال برخی از مواد شیمیایی یا میکروبی برای گیرندگان بسته های پستی سبب شده است که کشورها با وسواس بیشتری به نظارت بر امانت و مراسلات پستی اقدام کنند. اگرچه ظهور وسایل ارتباطی نظیر اینترنت از میزان کار واحدهای پستی کم کرده است. اما هنوز هم بسیاری مراسلات با ارزش از طریق پست انجام می شود و در نتیجه باید برای مصون بودن این مراسلات از تعرض‌های غیرقانونی حساس بود.^[۱۸۳]
لزوم محرمانه و سری بودن نامه ها و مذموم تلقی کردن گشودن و بازرسی آنها و نیز تاکید بر لزوم امانت و رازداری پیک ها همواره از اصول مسلم و مورد قبول تمامی جوامع در اعصار مختلف بوده است. در همین راستا قوانین و قواعد مختلفی در کشورهای جهان در خصوص فعالیت های پستی تنظیم شده است. از جمله ماده ۱۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر می دارد: «احدی در زندگی خصوصی، امور خانوادگی، اقامتگاه یا مکاتبات خود نباید مورد مداخله های خودسرانه واقع شود.»
از دیگر اسناد معتبر بین المللی ماده ۱۷ میثاق حقوق مدنی و سیاسی و بند «ب» ماده ۱۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز این مهم را مورد تأکید قرار داده اند.^[۱۸۴]
به لحاظ اقتباس قواعد و مقررات، کشورهای مختلف از مقررات و رویه اتحادیه جهانی پست پیروی کرده اند. اتحادیه جهانی پست از مؤسسات تخصصی سازمان ملل متحد است که ارتباطات جهانی را در این زمینه تنظیم می کند. هدف اتحادیه جهانی پست سازمان دهی و توسعه خدماتی پستی و ترویج و تعالی همکاری های بین المللی در این زمینه است. هیچ متن صریحی در کنوانسیون جهانی پست و توافق نامه بسته های پستی به مصون از تعرض بودن مرسولات پستی اشاره نکرده است و تنها در برخی مصادیق و مناسبت ها ارگان های متعدد اتحادیه مذکور اعلام کرده اند که مصونیت اقلام پستی از تعرض از اصول بنیادین اتحادیه است.^[۱۸۵] علاوه بر قوانین کشورهای مختلف و اتحادیه جهانی پست در قوانین عادی و قانونی اساسی ایران، تضمینات قانونی برای رعایت حریم مراسلات و ارتباطات اشخاص پیش بینی شده است. از جمله بند ۸ ماده واحده «قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی» که اشعار می دارد: «بازرسی ها و معاینات محلی جهت دستگیری متهمان فراری یا کشف آلات و ادوات جرم بر اساس مقررات قانونی و بدون مزاحمت و در کمال احتیاط انجام شود و از تعرض نسبت به اسناد و مدارک و اشیایی که ارتباطی به جرم نداشته یا به متهم تعلق ندارد و افشای مضمون نامه ها و نوشته ها عکس های فامیلی و فیلم های خانوادگی و ضبط بی مورد آن ها خودداری گردد.»
و اصل ۲۵ قانون اساسی: «بازرسی و نرساندن نامه ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی… و هرگونه تجسس ممنوع است مگر به حکم قانون» که همگی بر حفظ حرمت مکالمات تلفنی و نامه ها و مکاتبات اشخاص تاکید کرده اند.
قانون مجازات اسلامی ایران در ماده ۵۸۲ در همین باره مقرر می دارد: «هر یک از مستخدمین و مامورین دولتی، مراسلات یا مخابرات یا مکالمات تلفنی اشخاص را در غیر مواردی که قانون اجازه داده است حسب مورد مفتوح یا توقیف یا معدوم یا بازرسی یا ضبط یا استراق سمع نماید یا بدون اجازه صاحبان آنها مطالب آنها را افشا نماید به حبس از یک تا سه سال یا به جزای نقدی از شش تا هجده میلیون ریال محکوم خواهد شد». اما قانون مجازات اسلامی درباره نقض حریم خصوصی مراسلات توسط افراد عادی ساکت است و فقط در ماده ۱۵ قانون تشکیل شرکت پست جمهوری اسلامی ایران به این موضوع اشاره شده است که: «هر کس مراسلات را افشا و یا امانات را برداشت یا بازرسی یا توقیف کند مجازات می‌شود.»
نکته درخور توجه در خصوص اعمال این مقررات به زمان اعمال مربوط می شود. و اینکه آیا ماموران پست باید قبل از قبول کالا برای ارسال آن را بررسی کنند و سپس اقدام به ارسال نمایند؟ یا اینکه اگر پس از قبول امانت پستی، در خصوص ممنوع یا مجاز بودن محتوای آن شک کنند، می توانند بدون مجوز قضایی، بازرسی لازم را به عمل آورند و در صورت لزوم از ارسال امانت پستی امتناع کنند؟
قانون تشکیل شرکت پست جمهوری اسلامی ایران به این پرسش پاسخ می دهد. طبق ماده ۱۸ این قانون در هر مورد که انجام تحقیق و حصول قطع به ارتکاب تخلف از این قانون و مقررات پستی مستلزم ضبط یا باز کردن محموله باشد، این مهم باید در اسرع وقت با تنظیم صورت مجلس لزوماً در حضور یا با اجازه دادستان عمومی یا قائم مقام یا نماینده او (قاضی تحقیق) صورت گیرد و عدم رعایت آن موجب مسئولیت کیفری یا انضباطی مدیر یا کارمند یا مامور خاطی خواهد بود. همچنین رؤسا و مدیران واحدهای پستی، مامورین و ضابطین دادگستری موظفند در پی کشف جرایم پستی تحقیقات و اقدامات لازم و اولیه را برای جلوگیری از امحای آثار جرم انجام داده، بلافاصله موضوع را با تنظیم صورتمجلس حاوی مشخصات کامل و وضعیت نهایی محموله پستی جهت تعقیب جزائی متخلف به دادسرای عمومی محل اعلام نمایند.
پس در حقوق ایران، به منظور صیانت از حریم خصوصی اشخاص در زمینه مکاتبات و مراسلات و به ویژه ارتباطات تلفنی، قانونگذار، حفظ اسرار نامه ها و رعایت حریم ارسال مراسلات و ارتباطات افراد را مد نظر قرار داده است و مانند حقوق موضوعه قالب کشورها از اصلی تبعیت کرده است که بر اساس آن نمی توان با وارسی نامه های اشخاص و کنترل ارتباطات تلفنی علیه آن ها اقدام به جمع آوری دلیل کرد. اما این بدان معنا نیست که امکان بررسی و کنترل مکاتبات و مراسلات وجود ندارد. و تحت شرایط خاصی امکان بازرسی و تفتیش مراسلات و نامه های اشخاص وجود دارد. ولی این شرایط به گونه ای تنظیم شده‌اند که جز در موارد نادر و بسیار ضروری اجازه این وارسی ها داده نمی شود.^[۱۸۶]
بند دوم: رهگیری تلفن ها و سیگنال های رادیویی
هر چند احترام به حریم خصوصی اشخاص و رعایت اصل مشروعیت تحصیل دلیل به ویژه عدالت و دادگستری ایجاب می‌کند تا مامورین دولتی و قضایی از توسل به شیوه‌های مخفیانه و متقلبانه در ضبط صدا و تصویر اشخاص خودداری کنند، ولی این وظیفه به دلیل فقد قانون، به تنهایی تضمین‌کننده حقوق اشخاص و مانع سوء استفاده‌های احتمالی نیست.^[۱۸۷]
امروزه پیشرفت فنآوری سبب شده که انواع ارتباطاتی که از طریق تلفن و وسایل رادیویی صورت می‌گیرد قابل شنود و رهگیری شود، تلفن‌های معمولی، همراه و… که از سیگنال های یکسان استفاده می‌کنند به آسانی قابل شنود هستند مکالماتی که در چنین تلفن‌هایی صورت می گیرد قابل کدگذاری و رمزگذاری است اما هزینه این کار بسیار زیاد و زحمت آن طاقت‌فرساست.
همچنین رهگیری کانال های رادیویی نیز اعم از اینکه این کانال ها زمینی باشند و یا برای ارتباطات بین‌المللی از طریق ماهواره ایجاد شده باشند آسان شده است. ماهواره های ارتباطات از راه دور به عنوان ایستگاه های گیرنده و فرستنده عمل می کنند که سیگنال های دریافتی را تقویت کرده، مجدداً پخش می کنند به گونه ای که کلیه ایستگاه های زمینی که در معرض آن قرار دارند می توانند پیام هایی را به یکدیگر ارسال یا از یکدیگر دریافت کنند… علاوه بر این بخش عمده ای از ارتباطات بین المللی از طریق کابل صورت می گیرد کابل ها ذاتاً بیش از خطوط رادیویی در مقابل شنود مقاوم هستند، علی رغم دشواری ها می توان خطوط زیرزمینی و زیر دریایی را با بهره گرفتن از وسایلی شنود کرد که جریان های مغناطیسی اطراف خط مورد نظر را کشف می کنند و با عبور دادن جریان از طریق آنها می تواند داده های موجود در کابل را تجزیه و آشکار سازند.^[۱۸۸] در چنین اوضاعی باید در مورد احتمال های بسیاری که حریم ارتباطات شخصی را در معرض خطری جدی قرار می دهند بیش از پیش نگران بود و از ابزارهای حقوقی و قانونی برای کنترل این احتمال ها استفاده کرد.
در همین راستا ماده ۶۰ لایحه حمایت از حریم خصوصی مقرر می دارد: «رهگیری ارتباطات از راه دور نظیر ارتباطات از طریق تلفن، تلگراف، تلکس، فکس، انواع بی سیم و سایر وسایل) و یا پایش ارتباط کلامی- حضوری افراد ممنوع است مگر با رعایت این قانون»
در برخی از موارد ضرورتی برای استماع مکالمات افراد وجود ندارد بلکه صرفاً اطلاع از برقراری تماس بین دو نفر و یا با شمارهای خاص مد نظر است در چنین مواردی مجوز کنترل صادر خواهد شد در بسیاری موارد حتی در متون قانونی کلمه کنترل با هدف انجام شنود بدون توجه به تفاوت شرایط و ضوابط و عملیات کنترل و شنود به کار می‌رود که این عدم دقت منجر به نقض حریم خصوصی ارتباطی خواهد شد.^[۱۸۹]
در نظام حقوقی ایران قوانین مجازات اسلامی، آیین دادرسی کیفری و قانون تأسیس شرکت مخابرات ایران (۱۳۵۰) مقرراتی در خصوص شنود تلفن پیش بینی کرده اند. ماده ۱۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری به عنوان قاعده کلی می گوید: کنترل تلفن افراد جز در مواردی که به امنیت کشور مربوط است یا برای احقاق حقوق اشخاص به نظر قاضی ضروری تشخیص داده شود ممنوع است، چنان چه ملاحظه، تفتیش و بازرسی مراسلات مخابراتی صوتی و تصویری مربوط به متهم برای کشف جرم لازم باشد قاضی به مراجع ذی ربط اطلاع می دهد که اشیاء فوق را توقیف نموده، نزد او بفرستند بعد از وصول آن را در حضور متهم ارائه کرده، مراتب را در صورتمجلس قید نموده پس از امضای متهم آن را در پرونده ضبط می نمایند.
در لایحه حمایت از حریم خصوصی، پایش ارتباطات کلامی افراد، ممنوع اعلام شده است و همه افراد اعم از مدعیان خصوصی و ماموران دولتی از ضبط صدای اشخاص جز در موارد قانونی منع شده اند (ماده ۶۰ لایحه) در ماده ۵۷ این لایحه جرائم موضوع رهگیری یعنی جرائمی که مجازات آنها قصاص نفس یا عضو یا اعدام یا حبس ابد یا مجازات قانونی آنها حبس بالای ده سال است مشخص شده است. و این ضبط صدا فقط با مجوز کتبی مقام صلاحیت دار قضایی و در شرایطی خاص اجازه داده شده است. اما در لایحه مزبور در مورد ضبط مخفیانه تصاویر به عنوان دلیل مجرمیت توسط مقامات دولتی مقرره ای پیش بینی نشده است.^[۱۹۰] به هر حال در قوانین کیفری ایران هیچگونه مقرره قابل توجیه در مورد ضبط اصوات و تصاویر مخفیانه اشخاص در مقام تحصیل دلیل وجود ندارد و رویه قضایی نیز اینگونه اسناد و مدارک را از باب قرینه و اماره قضایی در کنار سایر ادله موجود در پرونده می پذیرد و وصف مخفیانه آن ها را باعث عدم پذیرش آن ها نمی داند.^[۱۹۱]
برخی از نویسندگان معتقدند اگر متهم اظهارات قبلی خود را تایید کرده باشد و قانون آن را مورد ایراد و اعتراض قرار نداده باشد. می توان آن ها را پذیرفت، یعنی اگر متهم صدا یا تصویر خود را انکار نکند و به درستی آن صحه گذارد اینگونه اسناد قابل پذیرش هستند.^[۱۹۲]
به نظر می رسد این دیدگاه نیز با فقد قانون صحیح نباشد زیرا اقرار زمانی دارای آثار قانونی است که متهم با اطلاع از اتهام خود در جلسه دادرسی و نزد قاضی و با رعایت راه های صحیح تحصیل دلیل و ارزیابی و بررسی آن به جرم خود اعتراف کند و عدم تصریح قانون به منزله اعتبار آن نیست.^[۱۹۳]
بند سوم: رهگیری داده های رایانه های و ارتباطات اینترنتی
رشد تجارت الکترونیکی و شاهراه اطلاعاتی موضوعات بسیاری را در مورد حمایت از حریم خصوصی مطرح می‌کند. در معاملات الکترونیکی کاربر ناگریز است به امنیت شبکه جهانی اعتماد کند، داده‌های شخصی، از قبیل داده های مربوط به اسم، آدرس و شماره کارت اعتباری شخص، ممکن است در سطح گسترده ای در کشورهایی که قوانین حمایت از داده ها در آن ضعیف است مسیریابی شود. هیچ مقام واحدی کنترل شبکه جهانی را در دست ندارد. بنگاه ها و واحدهای الکترونیکی شیوه های عرضه خود را به طور فزاینده ای با علایق اشخاص متناسب و از این رهگذر مسائل بیشتری را در مورد حریم خصوصی مطرح می کنند.^[۱۹۴] رهگیری الکترونیکی اطلاعات شخصی که بحث از حریم خصوصی ارتباطات الکترونیکی، ممنوعیت ها و محدودیت هایی برای آن وضع شده است، از دید دستورالعمل اروپایی مورخ ۲۴ اکتبر ۱۹۹۵ درباره «حمایت از اشخاص حقیقی در مقابل پردازش داده های دارای وصف شخصی و آزادی جریان این داده ها» عبارت است از: «هرگونه عملیات یا مجموعه عملیاتی که صرف نظر از استفاده یا عدم استفاده از روش های خودکار درباره داده های با ماهیت شخصی از راه جمع‌ آوری، ثبت، سازماندهی،‌حفظ، تدوین، تفسیر، استخراج، مشاوره، استفاده و مبادله آن از راه انتقال یا هر شکل دیگر، از دسترسی، تماس یا ارتباط همزمان و نیز حذف یا انهدام، اعمال شود.»^[۱۹۵]
عرصه جدید تبادل اطلاعات و برقراری ارتباطات که امکان استفاده از رایانه و محاوره اینترنتی و غیره را ایجاد می کند امروزه موجب استقبال فزاینده کاربران این عرصه نسبت به اشکال سنتی ارتباطات از راه دور مانند نامه و تلفن و فکس شده است. در این شیوه جدید، برقراری ارتباطات و تبادل اطلاعات از طریق شبکه انجام می شود. با توجه به اشتراکی بودن ماهیت شبکه خطر دستیابی سایر کاربران به محتوای ارتباطات و افشای اطلاعات شخصی افراد همواره و بیش از اشکال سنتی وجود دارد.^[۱۹۶]
تا پیش از سال ۱۳۸۰ مقررات خاصی در تنظیم فعالیت های اینترنتی در کشور وجود نداشت در این سال شورای عالی انقلاب فرهنگی بر مبنای سیاست های کلی شبکه های اطلاع رسانی رایانه ای، مقررات و ضوابط شبکه های اطلاع رسانی رایانه ای را تصویب کرد. زیرا با گسترش روز افزون رایانه برای تولید، نگهداری، و انتقال انواع داده ها که از جمله شامل داده‌های شخصی نیز می شود، این نگرانی ایجاد شده است. که داده های مذکور به انحای مختلف در اختیار دیگران قرار گیرد و اطلاعات شخصی افراد افشا شود. علاوه بر این استفاده روز افزون از اینترنت و کارکردهای مختلف آن سبب شده است که اینترنت رقیب جدی برای وسایل سنتی ارتباط از راه دور باشد و تحول مهمی در زمینه شکل و سرعت ارتباطات شخصی رخ دهد.^[۱۹۷]
مجموعه شبکه های اطلاع رسانی اینترنتی مشتمل بر سه آیین نامه است: آیین نامه نحوه اخذ مجوز، ضوابط فنی نقطه تماس بین المللی، آیین نامه واحدهای ارائه کنندگان خدمات اطلاع رسانی و اینترنت (رسا) و آیین نامه دفاتر خدمات حضوری اینترنت در آیین نامه های مذکور از حریم خصوصی کاربران اینترنت حمایت موثری بعمل نیامده است بلکه دست دولت در دسترسی به بانک فعالیت های اینترنتی کاملاً باز گذاشته شده است.
دایرکننده نقطه تماس بین المللی اینترنتی کاربران خود را در دسترس وزارت ارتباطات و فن آوری اطلاعات قرار می‌دهد. تا بر اساس ضوابط و مصوبات شورای عالی امنیت ملی با حکم قاضی ذی ربط حسب درخواست در اختیار وزارت اطلاعات قرار گیرد در این آیین نامه مدت زمان خاصی برای نگهداری اطلاعات کاربران پیش بینی نشده است. در حالیکه در سایر کشورها، مدت محدودی برای ذخیره ارتباطات کاربران پیش بینی شده است، همچنین معلوم نیست چرا صرفاً با نگاه امنیتی به بانک فعالیت های اینترنتی کاربران توجه شده است. در حالیکه بانک ممکن است برای کشف و تعقیب جرایم مختلف قابل استفاده باشد.^[۱۹۸] همانگونه که مطرح شد در شیوه های جدید برقراری ارتباطات و اطلاعات از طریق شبکه انجام می شود و با توجه به اشتراکی بودن ماهیت این شبکه ها خطر دستیابی سایر کاربران به محتوای ارتباطات و افشای سایر اطلاعات شخصی افراد همواره و بیش از اشکال سنتی وجود دارد. این نوآوری ها در کنار مزایا و نکات مثبتی که دارد می تواند در جهت آسیب به جامعه و حقوق افراد مورد استفاده قرار گیرد. امنیت شبکه که مفهومی اخص از حریم خصوصی ارتباطاتی است و در دل آن جای می گیرد از یک سو به معنای مصون بودن ارتباطات جاری در شریان های شبکه از هرگونه تغییر، شنود و تحصیل غیر مجاز می باشد و از سوی دیگر به مفهوم امکان دسترسی افراد مجاز به شبکه نیز می باشد اگر بخواهیم این مسئله را با تعبیر دیگری تبیین کنیم می توان گفت که امنیت شبکه های ارتباطی به معنای آن است که اولاً ارتباط دائمی و کارآمد اجزاء شبکه با یکدیگر برقرار بوده و از سوی دیگر اشخاص ثالث امکان وقوف بر محتوا یا تغییر آن را نداشته باشند. بارزترین و مهم ترین شکل نقض این وجه از امنیت شبکه و حریم خصوصی ارتباطی مختل کننده سیستم می باشد. این قسم حملات می تواند ارتباطات شبکه‌ای کاربران را مختل نموده و از این رهگذر حریم خصوصی ارتباطاتی ایشان را نقض کنند.
هم چنین ممکن است شخصی از طریق نقض ضوابط امنیتی شبکه اقدام به نفوذ به سیستم ها و ایجاد تغییراتی در آن ها نماید که منجر به اختلال در کارکرد آن ها شود. به عنوان مثال اگر شخصی با ورود به سیستم کنترل پرواز برج مراقبت یک فرودگاه اقدام به تخریب داده ها یا نرم افزارهای آن نموده و از این طریق باعث سقوط یا برخورد هواپیما شود. در واقع چنین شخصی از طریق نقض امنیت شبکه (حریم ارتباطات خصوصی) اقدام به خرابکاری اینترنتی نموده است از سوی دیگر نقض حریم ارتباطاتی (امنیت شبکه) گذشته از اینکه خود مستقلاً به عنوان یک تخلف محسوب می شود ممکن است به عنوان مقدمه ای برای ارتکاب سایر تخلفات این حوزه، بویژه تخلفات ناقض حریم خصوصی اطلاعاتی محسوب شود. بعنوان مثال در تخلفاتی نظیر کلاهبرداری اینترنتی، تخریب داده ها از طریق اینترنت، سرقت اینترنتی، افترای عملی در فضای سایبر و بسیاری از جرایم دیگر جملگی قابل پیگرد می باشند و تأمین امنیت محتوا در ارتباطات و مراسلات شبکه ای علاوه بر اینکه نیازمند حمایت حقوقی و قانونی است مستلزم بکارگیری ابزارها و روش‌های فنی نیز می‌باشند. رمزنگاری، امضای دیجیتالی و برخی آنتی ویروس ها از جمله اهم فناوری هستند که از بعد فنی سعی در تأمین امنیت شبکه دارند.^[۱۹۹]
مبحث دوم: ضوابط قانونی بازرسی ارتباطات خصوصی
شناسایی حریم خصوصی نباید این توهم را ایجاد کند که به هیچ عنوان نمی توان، به حریم ارتباطات خصوصی وارد شد. در حقوق موضوعه ما با در نظر گرفتن شرایطی، بازرسی ارتباطات خصوصی امکان پذیر است که در این گفتار به بررسی آن طی چندین بند می‌پردازیم. لازم به ذکر است در فصل دوم ضوابط قانونی حاکم بر بازرسی منازل به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت که بسیاری از این ضوابط در بازرسی مراسلات و مکالمات حاکم است. لذا از توضیح تفصیلی آن به جهت تکرار خودداری میکنیم و صرفاً به مباحث اختصاصی مربوط به ضوابط ارتباطات خصوصی می پردازیم.
گفتار اول: صدور مجوز قانونی
همانند بازرسی امکان خصوصی متهم، تفتیش و بازرسی ارتباطات خصوصی چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی منوط به مداخله مقام قضایی است. مداخله زمانی مستقیم است و مقام قضایی شخصاً اقدام به تفتیش بازرسی مراسلات و مخابرات و مکالمات متهم می نماید. اما در مواردی مداخله در حریم ارتباط خصوصی به صورت غیر مستقیم است که مقام قضایی با صدور مجوز بازرسی به ضابطین قوه قضاییه اجازه میدهند به نمایندگی از طرف آنها اقدام به بازرسی نمایند.
اعطای نمایندگی به ضابطان دادگستری علاوه بر وجود شرایط ماهوی باید در موارد خاص و معین و برای زمان مشخص و معلوم صورت گیرد. اعطای نمایندگی برای تفتیش ارتباطات خصوصی متهم به طور مطلق و بدون تشخیص مشخصات دقیق نماینده و مورد بازرسی مدت و تعداد دفعات و موضوع آن با موازین حقوق بیشتر سازگار نیست.^[۲۰۰]
ماده ۱۰۴- در لزوم صدور مجوز قانونی مقرر می دارد در مواردی که ملاحظه تفتیش و بازرسی مراسلات پستی مخابراتی صورتی و تصویری مربوط به متهم برای کشف جرم لازم باشد قاضی به مراجع ذیربط اطلاع می دهد که اشیاء فوق را توقیف نموده و نزد او بفرستد.
لزوم صدور مجوز قانونی برای مداخله ضابطان قضایی در حریم ارتباط خصوصی متهم در سایر قوانین نیز به صورت صریح یا تلویحی مورد اشاره قرار گرفته است.
از جمله ماده ۱۸ قانون پست مقرر می دارد: «در هر مورد که انجام تحقیق و حصول قطع به ارتکاب تخلف از این قانون و مقررات پستی مستلزم ضبط یا باز کردن محموله باشد این مهم باید در اسرع وقت با تنظیم صورت مجلس لزوماً در حضور یا اجازه دادستان عمومی یا قائم مقام یا نماینده او (قاضی تحقیق) صورت گیرد…»

البته توسعه و افزایش اعتبار بازاریابی با تکامل و توسعه سیستم اقتصادی همگام بوده است. با گذر جامعه از یک سیستم اقتصادی معیشتی (یا سیستم اقتصاد کشاورزی که صرفا مبتنی بر بهره برداری از زمین، آب، هوا بوده است) به سمت اقتصاد صنعتی، تقسیم کار و تولیدات اضافی برای مبادله مهیا گشت؛ وجود انبارها بدلیل گستردگی حجم تولیدات و پراکندگی بازارها، واسطه هایی را برای حمل و نگهداری و تسهیل در امر مبادله ایجاب نمود. با پیشرفت فناوری سازمانها و بهبود جریان پول، بازاریابی پیشرفت غیرقابل تصوری یافت و به یک ضرورت اقتصادی بدل گشت. فرایند بازاریابی در آغاز بسیار ساده بود. زیرا تأکید آن بر کالاهای اساسی بوده و عرضه این کالاها نیز محدود بوده است. از این رو به موضوع بازاریابی توجه اندکی مبذول می شده و مبادلات معمولاً در سطح محلی صورت می گرفت. ولی مبادله از سطح محلی فراتر رفت و به مبادلات بین المللی که نقشی در توسعه اقتصادی کشورها داشتند گسترش یافت(همان منبع).

حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح «فنیقیه» که از نظر جغرافیایی در محدوده تقریبی لبنان امروزی قرار داشت به نخستین بازار بین المللی برای تجارت جهان مبدل شد. در این مرحله، اهمیت میانجی و یا واسطه که تسهیل کننده رابطه بین تولید کننده و مصرف کننده است، روشن گردید. بازاریابی مدرن با انقلاب صنعتی یعنی همزمان با رشد شهرنشینی و کارخانه ای شدن تولیدات و به وجود آمدن رقابت در فروش، متولد شد. تحت این شرایط نیز ترویج فروش احساس گردید. باید توجه داشت که بازاریابی تا سال ۱۹۵۰ استفاده گسترده ای نداشت و وظایف مختلف بازاریابی در سازمانها توسط واحدی مشخص در سازمان انجام نمی شد(همان منبع).
تعریف بازاریابی
تعریف های گوناگونی برای بازاریابی شده است، مانند گروهی از فعالیتهای تجاری وابسته، پدیده ای بازرگانی، فرایندی اقتصادی، فرایند مبادله یا انتقال مالکیت محصولات، فرایند تعدیل عرضه و تقاضا و بسیاری تعاریف دیگر که بیان کننده گوشه ای از فعالیتهای بازاریابی است؛ و بطور کامل منطبق بر گرایش بازاریابی جدید نیستند.
به نظر پیرولوید و مکارتی، بازاریابی عبارت است از:” عملکرد فعالیتهایی که به دنبال تحقق اهداف سازمانی از طریق پیش بینی نیازهای مشتری و جهت دهی کالاها و خدمات مطلوب از تولید کننده به مشتری می باشد.” (کارخانه ای، ۱۳۸۳).
در جای دیگری بازاریابی بعنوان یک عمکرد سازمانی و مجموعه ای از فرایندها به منظور ایجاد، ارتباط و انتقال ارزش به مصرف کنندگان و همچنین به منظور هدایت ارتباطات مشتریان در راههایی که سازمان و سهامداران را منتفع می سازد، تعریف شده است (کرین^[۱۲] و دیگران، ۲۰۰۶).
فیلیپ کاتلر که در ادبیات مدیریت به عنوان پدر بازاریابی نوین معروف است، این تعریف را از بازاریابی ارائه نموده است:"بازاریابی یک فرایند اجتماعی و مدیریتی است که به وسیله آن، افراد و گروه ها نیازها و خواسته های خود را از طریق تولید، عرضه و مبادله کالاهای مفید و با ارزش با دیگران، تأمین می کنند” (فروزنده، ۱۳۸۵).
آمیخته بازاریابی
آمیخته بازاریابی توسط پروفسور جروم مک کارتی^[۱۳] مرکب از چهار عامل مهم کالا، قیمت، توزیع، و ترفیع و ترویج پیشنهاد شد، که تحت عنوان چهار “پی” شناخته شده است؛ که عوامل قابل کنترل مدیر بازاریابی هستند و به منظور حل یک مشکل بازاریابی مورد استفاده قرار می گیرند (کرین و دیگران، ۲۰۰۶).
به عبارت دیگر، آمیخته بازاریابی، عبارت است از هر نوع اقدامی که شرکت بتواند برای کالای خود و به منظور تحت تأثیر قرار دادن تقاضا، انجام دهد (محمدیان و آقاجان، ۱۳۸۱).
عوامل تشکیل دهنده آمیخته بازاریابی در نمودار شماره ۲-۱ نشان داده شده است. همانطور که در نمودار نشان داده شده است یکی از “پی” ها، کالا می باشد. مواردی که در این “پی” تعریف شده است شامل: تنوع کالا، کیفیت، طراحی، ویژگی، نام تجاری، بسته بندی، خدمات، اندازه، تضمین و مرجوعی ها می باشد. مفهوم خدمات اشاره شده در عوامل تشکیل دهنده آمیخته بازاریابی با موضوع تحقیق که تأکید بر خدمات ارائه شده توسط شرکت عرضه کننده محصول دارد، همسان است که در ادامه، بیشتر به آن پرداخته می شود.
نمودار شماره ۲-۱: عوامل تشکیل دهنده آمیخته بازاریابی
خدمات پس از فروش
امروزه به لحاظ پیشرفت چشمگیر تکنولوژی و ارتقای سطح آگاهی مصرف کنندگان، پشتیبانی محصول و ارائه خدمات پس از فروش در جهت برآورده نمودن انتظارات مشتریان و جلب رضایت آنان از جایگاه خاصی برخوردار می باشد. بسیاری از تولیدکنندگان و عرضه کنندگان کالاهای صنعتی با درنظر گرفتی کیفیت محصولات خود به منظور ایجاد اطمینان خاطر در مصرف کنندگان، دریافت بازخورهای کیفی محصول از طرف مصرف کنندگان نهایی و نهایتاً حفظ و افزایش سهم خود در بازار رقابتی، اقدام به ارائه خدمات پس از فروش به مشتریان نموده و در مسیر بهبود آن قدم بر می دارند. به لحاظ تقاضای روز افزون خودرو در کشور، صنایع خوردوسازی از اهمیت ویژه ای در دهه گذشته برخوردار بوده و به سبب نقش حیاتی که این صنعت در رشد، توسعه، تحرک و بقای سایر بخشهای صنعتی دارد، چنان تأثیر تعیین کننده ای در بازار صنایع بزرگ کشور ایجاد می کند که رکود و یا توقف آن می تواند آثار مخرب و نابودکننده ای به جای بگذارد (رضایی صومعه، ۱۳۸۳).
بطور خلاصه، خدمات پس از فروش به این مفهوم است که ارائه هر نوع خدماتی که بعد از فروش کالا موردنیاز می باشد را شرکت خود به عهده گیرد تا ضمن استفاده جانبی، رضایت مشتری فراهم گردد. موجود بودن لوازم یدکی، نصب محصولات، آموزش استفاده کنندگان، تعمیر و نگهداری محصول، کم کردن ریسک خریدار با برقراری تضمین مناسب، مجهز بودن به امکانات و تسهیلات برای تعمیرات و رسیدگی به مشکلات مشتریان از اهمیت ویژه ای برخوردار است و یک مزیت عمده محسوب می شود. به نظر کاتلر^[۱۴] و آرمسترانگ^[۱۵] (۱۹۹۹) یک شرکت می تواند کالاهای خود را به روش های ذیل از رقبا متمایز نماید:
وجود فیزیکی خود کالا
متمایز نمودن کارکنان
ایجاد تصویر ذهنی
استفاده از یک علامت یا نشانه خاص
ارائه خدمات
برخی از سازمان ها از ارائه خدمات پس از فروش ویژه بعنوان ابزاری برای سبقت گرفتن از رقبا استفاده می کنند؛ نظر به اینکه خدمات مذکور بخشی از قیمت کالا را تشکیل می دهد، در صورتی که سیستم خدماتی شرکت بتواند خدمات با کیفیت مناسب را ارائه دهد و از عهده برآورده نمودن نیازهای مشتریان بر آید، با ارائه آن ضمن افزایش فروش و سودآوری، منافع تولیدکنندگان را فراهم می نماید و درمقابل، عدم توجه کافی به این مهم می تواند خسارت جبران ناپذیری از جمله افت در تقاضای مشتریان و در نتیجه از دست رفتن سهم بازار و حذف از صحنه رقابت را به دنبال داشته باشد.
کیفیت خدمات
زیثامل و پاراسورامان^[۱۶] درخصوص کیفیت خدمات، معتقدند: امروزه کیفیت خدمات به ابزار کلیدی بازاریابی برای دستیابی به تمایز رقابتی و ترویج وفاداری مشتری تبدیل شده است. در صنایع و بخشهای مختلف، شرکتها به دنبال متمایز جلوه دادن خود و حفظ مشتریان از طریق ارائه خدمات برتر هستند (حیدر زاده و حاجیها، ۱۳۸۷).
توسعه و رشد سریع صنایع خدماتی، طی دو دهه اخیر، باعث بالا رفتن رقابت بین شرکت ها به منظور ارائه بهترین خدمات به مشتریان و حفظ آن ها شده است. منظور از بهترین خدمات، همان کیفیت خدمات ارائه شده به مشتریان می باشد. کیفیت خدمات از طریق ادراک مصرف کنندگان از نقاط قوت و یا ضعف سازمان ها در ارائه خدمت شکل می گیرد. با توجه به آگاهی بیشتر مشتریان از خدمات قابل ارائه توسط شرکت های خدماتی انتظارات ایشان از خدمات نیز افزایش می یابد. بنابراین به منظور حفظ مشتریان، سازمان ها باید خدماتی با کیفیت عالی به آن ها عرضه کنند. طبق نظر ادواردسون، ادراکات از کیفیت خدمات در زمان تولید و ارائه و فرایند مصرف خدمات شکل می گیرد زیرا خود مشتریان نیز در تولید و فرایند ارائه خدمت نقش دارند (اکبری، ۱۳۸۶).
سنجش کیفیت خدمات
در فرایند دریافت خدمات معمولاً مشتری نیز حضور دارد و این به معنی آن است که ادراک مشتری از کیفیت نه تنها از ستاده خدمت بلکه از فرایند ارائه خدمت نیز متأثر است. کیفیت ادراک شده طیفی است که در یک سمت آن کیفیت ایده آل و در سمت دیگر کیفیت غیر قابل پذیرش قرار دارد. در نتیجه کیفیت خدمت را می توان به صورت زیر بیان کرد:
کیفیت ادراک شده^[۱۷] = انتظارات قبلی مشتری^[۱۸] + کیفیت فرایند واقعی^[۱۹] + کیفیت ستاده واقعی^[۲۰]
PQ+APQ+PCE=PQ
انتظارات قبلی مشتری: آن چیزی است که مشتری تصور می کند در هنگام خرید خدمت، دریافت خواهد کرد.
کیفیت واقعی: سطح واقعی خدمت ارائه شده است که توسط ارائه کننده خدمت تعیین و کنترل می شود.
کیفیت ادراک شده: احساس مشتری درباره کیفیت خدمت است که می تواند در سطوح رضایت ایده آل یا غیر قابل پذیرش ادراک شود (سیدجوادین و کیماسی، ۱۳۸۹).
با توجه به اهمیت کیفیت خدمات و نقش تعیین کننده آن در جلب رضایت مشتری، سنجش و ارزیابی آن از جایگاه ویژه ای نزد سازمانها و شرکتهای ارائه دهنده خدمات برخوردار می باشد. مطالعات انجام شده در این خصوص با بهره گرفتن از رویکردهای تحقیقاتی در زمینه انتظارات مشتریان و عملکرد واقعی خدمات، به معرفی مدلهای مختلفی منجر شده است که هرکدام از این مدلها کاربرد و مزایا و معایب خاص خود را دارند.
مدل های ارزیابی کیفیت خدمات
همانطور که عنوان گردید، محققین و صاحب نظران، مدلهایی را جهت بررسی وضعیت کیفیت خدمات ارائه شده، معرفی کرده اند که در این قسمت به برخی از آنها اشاره می شود.
مدل گرونروز^[۲۱]
مدل لهتینن و لهتینن^[۲۲]
مدل سروکوال
مدل جانستون^[۲۳]
مدل سنجش کیفیت بر مبنای عملکرد^[۲۴]
فن کیفیت خدمات اصلاح شده
مدل فنی - عملیاتی کیفیت^[۲۵]
مدل گرونروز
گرونروز در بحث خود در ارتباط با کیفیت خدمات سه بعد را معرفی می کند:
کیفیت فنی ستاده: کیفیت فنی ستاده که به ستاده واقعی از مواجهه خدمت اشاره دارد. ستاده آن چیزی است که مشتری از سازمان دریافت می کند. این ستاده اغلب به صورت عینی توسط مصرف کننده ارزیابی می شود.
کیفیت عملیاتی مواجهه خدمت: کیفیت فرایند یا عملیاتی به کیفیت فرایندها و رویه ها در تولید و ارائه خدمات به مشتریان اشاره دارد. با توجه به همزمانی تولید و مصرف خدمات، کیفیت فرایند معمولا در هنگام انجام خدمت از سوی مشتری مورد ارزیابی قرار می گیرد.
تصویر ذهنی شرکت: این بعد به ادراکات مشتری از سازمان خدماتی مربوط می شود. تصویر ذهنی به کیفیت ساده وظیفه ای، قیمت، فعالیت های ارتباطی بیرونی، موقعیت فیزیکی، آراستگی و تمیزی و رفتار کارکنان بستگی دارد. تصویر ذهنی معمولاً به مانند یک فیلتر عمل می کند یعنی تصویر خوب از سازمان در ذهن مشتری تا حدودی مشکلات ناشی از نتیجه یا فرایند خدمت را مرتفع می سازد.
مدل لهتینن و لهتینن
این محققین نیز سه بعد برای کیفیت خدمات ارائه کرده اند:
کیفیت فیزیکی: کیفیت فیزیکی به محصولات یا موارد حمایتی از محصولات و خدمات اشاره دارد. (دکوراسیون، امکانات و تسهیلات درون شعبه و غیره)
کیفیت تعاملی: که به تعاملات میان مشتریان و ارائه کنندگان خدمت اشاره دارد.
کیفیت سازمان: که به تصویر ذهنی و ادراکات کلی از سازمان بر می گردد.کیفیت سازمان یک بعد نامحسوس می باشد. بنابراین احتمالاً ادراکات از کیفیت کلی سازمان به تمامی عواملی که در بالا ذکر شد مبتنی می باشد. هریک از این عوامل بر ادراکات افراد تاثیر می گذارد.
مدل سروکوال

β_ α_-α_ و β_ α_-α_ و β_ α_-α_
بنابراین، ضرایب β_ تا β_ اختلاف بین ضریب پایداری اجزای اقلام تعهدی با ضریب پایداری جریان نقدی را نشان می دهند و چنانچه منفی باشند، فرضیات دوم تا چهارم پذیرفته می شوند(بوبکری،۲۰۱۲).

۳-۹) تابع آماره (ملاک آزمون کننده)
پژوهشگر در بخش تابع آماره به بررسی و ارائه معیارهای آمار توصیفی و آمار استنباطی پرداخته است. آمار توصیفی شامل معیارهای پراکندگی و مرکزی است ودربخش آمار استنباطی، آزمون های همبستگی و رگرسیون، مدنظر قرار گرفته است. همچنین، آزمون های موردنظر برای اطمینان از اعتبار مدل های رگرسیونی، در این بخش ارائه شده است. کلیه توابع از طریق نرم افزار آماری Eviews 6 و در سطح اطمینان ۹۵ درصد، برآورد شده اند.
۳-۹-۱) تحلیل توصیفی داده ها
شاخص های مرکزی و پراکندگی برای متغیرهای پژوهش به منظور تحلیل توصیفی متغیرها قبل از آزمون فرضیات تعیین می شوند. میانگین به عنوان مهم ترین شاخص مرکزی به همراه انحراف معیار به عنوان مهم ترین شاخص های پراکندگی محاسبه خواهد شد ، انحراف معیار نیز پراکندگی داده ها را نشان می دهد . این اقدام به منظور ارائه دیدگاهی کلی نسبت به جامعه آماری و شناخت بیشتر آن صورت می گیرد.
۳-۹-۲) مزایای استفاده از داده‌های تابلویی
داده‌های مقطعی صرف، ناهمسانی فردی را لحاظ نمی‌کنند. لذا ممکن است که تخمین‌های تورش‌داری به دست دهند، در حالی که در روش پانل دیتا، می‌توان با لحاظ کردن متغیرهای ویژه فردی این همسانی‌ها را لحاظ نمود ولی داده‌های پانل دارای اطلاعات بیش تر، تغییر پذیری بیش تر، هم‌خطی کم تر، درجه آزادی بالاتروکارآیی بالاتر نسبت به سری زمانی و داده‌های مقطعی می‌باشند.به خصوص این که یکی از روش‌های کاهش هم‌خطی، ترکیب داده‌های مقطعی و زمانی به صورت پانل می‌باشد. در محاسبه داده‌ها منهای تعداد پارامترها تقسیم می‌شود. به طور کلی، چارچوب اولیه الگو داده های تابلویی در معادله زیر ارائه شده است : (گجراتی،۱۳۸۳)

به طوری که n , …. ,2 ,1 = i و T , … , 2 ,1 = t است که n تعداد کشورها ( مشاهدات مقطعی) و T بیانگر تعداد مشاهدات سری های زمانی است .  متغیر غیر قابل مشاهده ای است که از آن به عنوان جزء غیر قابل مشاهده و یا ناهمگونی غیر قابل مشاهده یاد می شود و تغییر ناپذیری زمانی دارد و نشانگر تفاوت ها در ویژگی خاص فردی، بنگاه، کشور یا … می باشد  بر جزء اخلال دلالت دارد و فرض می شود به طور نرمال با میانگین صفر و واریانس ثابت برای همه مشاهده ها توزیع شده است که با یکدیگر همبستگی ندارند (گجراتی،۱۳۸۳).
روش رگرسیون مبتنی بر داده های تابلویی شامل تخمین های اثرات ثابت^[۸۵] (FE) و تخمین های اثرات تصادفی^[۸۶] (RE) است. در تخمین های (FE)، بعد زمان در نظر گرفته نمی شود و تنها اثرهایی که مختص هر یک از مقطع هاست، به عنوان اثرهای انفرادی منظور می شود. در تخمین های اثرات تصادفی، فرض می شود که عرض از مبدأ (  ) دارای توزیع مشترکی با میانگین  و واریانس  می باشد؛ به عبارت دیگرفرض می شود که عرض از مبدأ جزء اخلالی شبیه    است که با متغیر های توضیحی الگو همبسته اند. در این روش عامل زمان منظورمی شود و اثرهای انفرادی واحدها در طول زمان به طور جداگانه به عنوان متغیرهای توضیحی وارد الگو می شوند(گجراتی،۱۳۸۳).
اختلاف بین مقطع ها ( کشورها، بنگاه ها و خانوارها) در  نشان داده می شود که در طول زمان ثابت فرض می شود. به طور کلی، در صورتی که    برای تمام کشورها، ثابت در نظر گرفته شود، روش OLS برآوردهای کارا و سازگاری از    ارائه خواهد داد. زیرا فقط داده ها روی هم انباشته شده اند و تفاوت میان آن ها نادیده انگاشته شده که اصطلاحاً به آن داده های تلفیقی گویند. داده های تلفیقی درواقع ترکیب کردن مشاهده ها روی داده های مقطعی در طول چندین دوره زمانی است. در این روش تمامی ضرایب ثابت بوده و فرض می شود که جمله اخلال قادر است تفاوت های میان واحدهای مقطعی و زمان را توضیح دهد. دراین حالت الگو به روش حداقل مربعات معمولی (OLS)^[87] قابل برآورد است (بالتاجی، ۲۰۰۵). اما در صورتی که در بین مشاهده ها، ناهمگنی یا تفاوت های فردی وجود داشته باشد، از روش داده های تابلویی استفاده می شود که خود شامل روش اثرات ثابت (FE) و اثرات تصادفی (RE) است .
۳-۹-۳) آزمونF لیمر(آماره فیشر)
در ابتدا باید دید که اصلاً ناهمگنی یا تفاوت های فردی وجود دارد یا خیر. که در صورت اول از روش داده های تابلویی استفاده می نماییم ودر غیر این صورت از روش حداقل مربعات معمولی تخمین مورد نظر را انجام خواهیم داد زیرا فقط داده ها روی هم انباشته شده اند و تفاوت میان آنها نادیده انگاشته شده است.
بدین منظور به آزمون معنی دار بودن اثرات فردی می پردازیم (گجراتی،۱۳۸۳).

که در آن:
RRSS: مجموع مجذورات پسماندهای مفید، K :تعداد متغیر های توضیحی، URSS: مجموع مجذورات پسماند های غیرمفید، N: تعداد مقطع ها
در آزمون F، فرضیهH₀ : یکسان بودن عرض از مبدأ ها (داد های تلفیقی) در مقابل فرضیه مخالف H₁: ناهمسانی عرض از مبدأها (روش داده های تابلویی) قرار می گیرد. لذا می توان نوشت:

H₁: حداقل یکی از عرض از مبدأها با بقیه متفاوت است
اگرF محاسبه شده (F^* ) از F جدول با درجه آزادی های (N-1) و (NT-N-K) بزرگ تر باشد، فرضیه H₀ رد شده واستفاده از روش داده های تابلویی بهتر است. در غیر این صورت از روش داده های تلفیقی استفاده می شود و اگر F محاسبه شده از F مربوطه در جدول کوچک ترباشد آنگاه فرضیه H₀ را نمی توان رد کرد بنابر این می توان نتیجه گرفت که ناهمگنی یا اثرات فردی وجود ندارد و بایستی مدل را از طریق OLS برآورد نمود.
۳-۹-۴) آزمون تعیین اثرات ثابت یا تصادفی(آزمون هاسمن)
برای تخمین الگو به شیوه داده های تابلویی دو روش وجود دارد که عبارتند از روش اثرات ثابت و اثرات تصادفی تعیین این که در مورد یک نمونه از داده ها کدام یک، از این دو روش باید مورد استفاده قرار بگیرد از طریق آزمون های خاصی انجام می گیرد .یکی از رایج ترین این آزمون ها، آزمون هاسمن است که آماره آن (H) دارای توزیع  با درجه آزادی K (تعداد متغیرهای توضیحی) است و به صورت زیر تعریف می شود:

به طور ی که  معرف تخمین زننده های روش اثرات ثابت و  نشان دهنده تخمین زننده های روش اثرات تصادفی است و لذا در آزمون هاسمن، فرضیه های H₀ و H₁ به صورت زیر تعریف می شوند:

	(روش اثرات تصادفی)
	( روش اثرات ثابت)

در این روش، خاک ورزی ثانویه منحصر است به یک یا دو بار عبور با یک وسیله تراکتور سوار همراه با یک کارنده که در پشت وسیله سوار می شود و به طور متوالی کار می کند. وسیله خاک ورزی ممکن است یک کولتیواتور مزرعه، هرس بشقابی، هرس دندانه فنری، کولتیواتور ردیفی یا تیلر دوار نواری باشد. از یک تراکتور قوی برای انجام این عملیات متوالی استفاده میشود(منصوری راد، ۱۳۸۱).

خاک ورزی – کشت
این روش نیاز به وسیله ای معمولاً پنجه غازی، برای ایجاد شیار در بقایای گیاهی قبلی، خرد کردن یک نوار باریک، کشت بذر و فشردن خاک در خط کشت دارد.ممکن است کود شیمیایی هم در همان موقع در زمین قرار داده شود.
خاک ورزی پوشش دار
این روش بیشتر در کشت دستپاش محصولات، به کار می رود. خاک ورزی پوشش دار با به کار بردن مکرر ادوات خاک ورزی زیر شکن انجام می گیرد. پوششی از بقایای گیاهی و کلوخها در سطح خاک باقی می ماند تا از فرسایش بادی و آبی خاک جلوگیری نموده و موجب افزایش نفوذ باران و برف گردد. بستری کاملاً نرم زیر سطح خاک قرار می گیرد (منصوری راد، ۱۳۸۱)..
دیسک – کشت
در این روش یک دستگاه کارنده روی تیلر بشقابی (گاوآهن بشقابی عمودی) سوار می گردد. بدین ترتیب خاک ورزی و بذر کاری هم زمان انجا می گیرد (منصوری راد، ۱۳۸۱).
کشت بدون خاک ورزی
در این روش بدون اینکه هیچگونه خاک ورزی مقدماتی انجام گرفته باشد، یک ردیفکار عمل کشت را انجام می دهد. کارنده باید به یک پیش بر چین دار مجهز باشد تا ضمن عبور از گیاهان سرپا یا بقایای گیاهی،خاک را قطع کند و شیار باریکی را به جای شیار باز کن کارنده های معمولی باز نماید. بقایای گیاهی،مشکل شناخته شده ای در عملیات زراعی بوده و از بین بردن علفهای هرز به وسیله علف کشهای شیمیایی ضروری می باشد.
خاکورزی نواری
خاک ورزی نواری عبارت از هر نوع سیستم خاک ورزی برای کشت ردیفی محصولاتی است که به وسیله آن فقط بستر بذر با عرض باریک آماده می شود. این روش در صورتی که فاصله بین ردیف ها ۷۶ سانتیمتر یا بیشتر باشد،انرژی لازم برای تهیه بستر بذر را به طور قابل توجهی کاهش می دهد. از آنجایی که روش کشت با فاصله کم رواج بیشتری یافته است، خاک ورزی نواری در کاهش انرژی مورد نیاز تأثیر کمتری دارد (منصوری راد، ۱۳۸۱).
خاکورزی حفاظتی
خاکورزی حفاظتی یک نوع روش خاک ورزی برای کشت محصولات ردیفی است که علاوه بر حفاظت خاک، با تولید محصول نیز در ارتباط است. خاک ورزی حفاظتی بر روی شیب های کم تا حدود ۲ درصد اعمال می شود تا شستشوی لایه ای را کاهش دهد. اصول کلی خاک ورزی حفاظتی که باید رعایت شود عبارت است از :
۱- تا حد ممکن ماشینها را بر روی خطوط تراز به کار برید.
۲- از افزار خاک ورزی اولیه برای ناهموار کردن خاک استفاده نمایید تا موجب کند شدن حرکت باران شده و خاک در جای خود نگهداری شود.
۳- از روش بستر سازی و کشت بدر به طور توأم و با یک بار عبور استفاده نمایید.
۴- باریکه ای از زمین را به عنوان بستر بذر آماده کنید و نواحی ناهموار و پوشیده از بقایای گیاهی را در بین ردیف های کشت به جای گذارید.
۵- برای از بین بردن علف های هرز، از علف کشهای شیمیایی به جای عملیات خاک ورزی استفاده نمایید.
به کار بردن خاک ورزی حفاظتی شامل بسیاری از جنبه های صرفه جویی در وقت و انرژی مربوط به خاک ورزی کم و بسیاری از صرفه جویی های هزینه مربوط به تهیه بستر بذر اقتصادی می باشد. اما از طرف دیگر، نگهداری عمدی بقایای گیاهی در سطح خاک، ممکن است به عملیات بیشتر ماشین ها و به کار بردن بیشتر مواد شیمیایی یا کنترل امراض، جمعیت حشرات و گسترش علفهای هرز نیاز داشته باشد (منصوری راد، ۱۳۸۱).

۲-۱۰- سوابق تحقیق

۲-۱۰-۱- تحقیقات انجام شده در زمینه کودهای شیمیایی

منطقیترین روش تأمین عناصر مغذی مورد نیاز گیاهان بر اساس مصرف این عناصر در حدی است که حاصلخیزی خاک قادر به تأمین آن نباشد. به علاوه هر مقداری که از انبار ذخیره این عناصر در خاک از طریق عملیات زراعی برداشته میشود باید توسط کودهای سبز، حیوانی و شیمیایی به خاک باز گردانده شود. مضافاً، چنانچه عوامل محدود کنندهای مانند شوری و غیره مانع بهره وری کامل از پتانسیل خاک میشود، با به کار گیری تمهیداتی خاص خاک اصلاح گردد (بای بوردی وهمکاران، ۱۳۷۸).
به نظر ارنون و استوت عنصری بر گیاه ضروری است که:
- کمبود آن مانع از تکمیل چرخه زندگی گیاه میشود.
- کمبود، اختصاص به همین عنصر داشته و تنها با تأمین آن عنصر براین مشکل فائق آید.
- این عنصر صرف نظر از تأثیر اصلاحی آن بر شرایط نامطلوب شیمیایی یا میکروبی خاک، نقش تغذیه ای داشته باشد (کافی، ۱۳۷۸).
برای دستیابی به حداکثر کارآیی و برآورد نیاز به عناصر نیتروژن و فسفر لازم است وضعیت این عناصر در خاک از نظر عناصر غذایی ارزیابی گردد. مقدار عناصر ضروری برای رشد مطلوب گیاه بستگی به میزان عملکرد و نوع محصول دارد (سرمدنیا، ۱۳۷۶ ).
زارع زاده (۷۵-۱۳۷۴) تحقیقی به منظور تأثیر سطوح کود ازته بر عملکرد محصول و تغییرات مقدار کل آلکالوئیدهای موجود در اندام های مختلف گیاه دارویی عروسک پشت پرده مورد مطالعه قرار داد. این پژوهش که در قالب بلوکهای کامل تصادفی با ۶ تیمار کود ازته و سه تکرار بود نشان داد که تولید برگ، ساقه، ریشه و بیوماس و همچنین اندازه تاج پوشش، ارتفاع ساقه و گسترش ریشه با افزودن کود ازته به خاک افزایش نشان داد و حداکثر میزان عملکرد مربوط به تیمارهای ۱۵۰ کیلوگرم کود ازته در هکتار بود و در مورد میزان و اندازه ارتفاع ساقه، حداکثر میزان آن مربوط به تیمارهای ۱۰۰ کیلو گرم کود ازته در هکتار بود. با توجه به اینکه از نظر مقایسه میانگینها بین تیمارهای ۱۰۰ کیلو گرم در هکتار و ۱۵۰ کیلو گرم در هکتار کود ازته از نظر آماری تفاوت معنیداری در سطح یک درصد وجود نداشت میتوان نتیجه گرفت که بیشترین عملکرد محصول فاکتورهای اندازه گیری شده با مصرف ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار کود ازته حاصل شد.
عاشورآبادی (۱۳۸۵) پژوهشی به منظور بررسی تأثیر روش مصرف کود نیتروژن بر بازده و درصد ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس گیاه دارویی بادرنجبویه در شرایط مزرعهای انجام داد. این آزمایش با کود نیتروژن (اوره) و محلولپاشی بر روی اندام هوایی گیاه در خاک مزرعه و در حضور شاهد که هر یک از تیمارها در طول دوره رشد گیاه در طی سه تقسیط مساوی اعمال شد این تحقیق در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با ۴ تکرار برای هر تیمار اجرا شد. با آغاز گلدهی اقدام به برداشت گیاه گردید و از سرشاخه گلدار گیاه با بهره گرفتن از روش کلونجر اسانسگیری به عمل آمد. طبق نتایج تأثیر مقادیر مختلف کود نیتروژن و روش های مصرف آن بر درصد اسانس و عملکرد اسانس معنیدار بود. همچنین کاربرد مقادیر مختلف کود نیتروژن و روش های مصرف آن بر درصد ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس بادرنجبویه مؤثر بوده است. با مصرف نیتروژن، درصد تعدادی از ترکیبهای موجود در اسانس نسبت به شاهد کاهش یا افزایش داشت.
تحقیقی توسط دادمان (۱۳۸۷) به شکل مزرعهای به منظور مطالعه اثر سطوح مختلف کود نیتروژن (۰، ۵۰، ۱۰۰، ۱۵۰ و ۲۰۰ کیلو گرم در هکتار ) بر مقدار و اجزای تشکیل دهنده گیاه جعفری مکزیکی صورت گرفت. نتایج به دست آمده نشان داد که سطوح مختلف کود نیتروژن تأثیر معنیداری بر کیفیت و کمیت ماده مؤثر گیاه جعفری مکزیکی داشت. حداکثر میزان اسانس در تیمار ۲۰۰ کیلو گرم در هکتار نیتروژن به میزان ۱۶/۱ درصد به دست آمد. بر اساس نتایج به دست آمده، اجزای تشکیل دهنده اسانس و درصد آنها نیز تحت تأثیر مصرف کود نیتروژن قرار گرفت. بنابراین در این تحقیق بهترین تیمار جهت حصول حداکثر عملکرد پیکر رویشی و اسانس، مصرف ۲۰۰ کیلو گرم در هکتار نیتروژن است. ولی با توجه به مسائل زیست محیطی و مدیریت مزرعه و هزینه مصرف کود و اختلاف جزئی در میزان اسانس به دست آمده در تیمار ۱۵۰ کیلو گرم در هکتار با ۲۰۰ کیلو گرم در هکتار، بهتر است با مصرف ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن محصول مناسبتری تولید کرد.
Omer و همکاران (۱۹۹۳) با کاربرد سطوح مختلف نیتروژن (۷۰ و ۱۴۰ کیلوگرم در هکتار) در گیاه ماریتیغال ملاحظه کردند باافزایش نیتروژن، عملکرد دانه افزایش یافت، ولی تأثیر معنیداری روی فلاوونوئیدهای بذر ملاحظه نشد آنها همچنین نتیجه گرفتن تعداد کاپیتول در گیاه، مقدار بذر، درصد روغن بذر نسبت به شاهد افزایش معنیداری داشت.
بریمانی (۱۳۷۶) به منظور بررسی تأثیر کودهای نیتروژندار در مراحل مختلف رشد و نمو و سنجش تغییرات کمی و کیفی اسانس گیاه بادرشبو، روش مناسب اسانسگیری و تغییرات مقدار اسانس طی مراحل مختلف نمو، کشت مزرعهای و گلدانی آن توسط انجام گرفت که این آزمایش با ۴ تیمار مختلف کود اوره شامل تیمارهای ۰، ۲۰، ۴۰ و۶۰ کیلوگرم اوره در هکتار و در چهار تکرار صورت گرفت. نتایج معنیدار تأثیر کود نیتروژن دار در مرحله رشد، افزایش ارتفاع گیاه، طول برگ، سطح برگ، وزن تر، وزن خشک بیوماس کل، طول ریشه، تعداد شاخه های جانبی منتهی به گل آذین بود و نتایج معنی دار تأثیر اوره در مرحله نمو شامل گل دهی زود رس، افزایش طول سرشاخههای گلدار، تعداد گلها، وزن دانه، درصد جوانه زنی بذور درگیاه بادرشبو بود. تحت تأثیر تیمار نیتروژندار اوره مقدار اجزاء ترکیبات تغییر کرد به طوری که در تیمار ۶۰ کیلوگرم اوره در هکتار سه جزء اصلی اسانس افزایش چشمگیری یافته است و سایر ترکیبات نیز به مقدار قابل توجهی در مراحل نمو رسید. اسانسگیری از مراحل آنتوژنی این گیاه تغییراتی را در میزان اسانس در زمان های متفاوت نشان داد. به طوری که از زمان ظهور جوانههای گل تا ظهور دانه های سبز مقدار دانه دارای سیر صعودی بوده و به اوج خود میرسد ولی بعد از آن به سرعت کاهش یافته و در مرحله رسیدگی کامل به کمترین میزان خود بالغ گردید.
تحقیقی توسط رفعتی (۸۴-۱۳۸۳) به منظور بررسی تأثیر کودهای ازته و فسفره بر روی تغییرات کمی و کیفی اسانس موجود در گیاه درمنه شیرین اجرا شد. در این تحقیق اثر کودهای نیتروژن (۴۶% به فرم اوره ) و فسفره (۴۶% به فرم سوپر فسفات تریپل) در ۴ سطح به مقادیر ۰ ، ۴۰ ، ۸۰ ، ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار روی رشد رویشی و تغییرات کمی و کیفی اسانس برگ درمنه شیرین بررسی شد، نتایج حاصل نشان داد که اثر کود نیتروژن روی ارتفاع بوته، وزن تر و وزن خشک در سطح احتمال یک درصد معنیدار بود. اثر متقابل کود نیتروژن و فسفر به غیر از وزن تر برای بقیه صفات معنیدار بود. مقایسه میانگین نشان داد که تیمار کودی ۸۰ کیلوگرم نیتروژن و ۴۰ کیلوگرم فسفر در هکتار به عنوان مناسب ترین ترکیب کودی برای رشد رویشی این گیاه بود. همچنین نتایج نشان داد اثرکود نیتروژن، فسفر و اثر متقابل نیتروژن و فسفر روی ترکیبات گیاه درمنه شیرین در سطح احتمال یک درصد معنیدار بود و همچنین نتایج نشان داد که با تیمار کودی ۸۰ کیلوگرم نیتروژن وصفر کیلوگرم فسفر در هکتار بهترین نتایج از نظر اسانس حاصل گردید.
شریفی عاشورآبادی (۱۳۸۲) در تحقیقی تأثیر کودهای آلی، شیمیایی و تلفیق آنها بر قابلیت جذب وکارایی نیتروژن در گیاه دارویی رازیانه انجام داد. نتایج نشان داد که تیمار مخلوط ۲۰ تن کود دامی همراه ۸۰ کیلو گرم در هکتار پتاس، ۶۴ کیلوگرم در هکتار فسفر و ۸۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن کود شیمیایی از روش تلفیقی (NPK)، بیشترین مقدار پروتئین را معادل ۶۳/۳ درصد تولید نمود. بیشترین کارایی نیتروژن همراه نیز در تیمار مخلوط ۲۵ تن کود دامی به همراه ۶۰ کیلوگرم پتاس، ۴۸ کیلوگرم فسفر و ۶۰ کیلو گرم نیتروژن در هکتار کود شیمیایی به دست آمد این در حالی است که در روش تغذیه شیمیایی، با افزایش در مصرف کودهای شیمیایی کارایی نیتروژن کاهش یافت. بنابراین نتایج حاصل، استفاده ازروش تغذیه تلفیقی نسبت به روش شیمیایی و ارگانیکی می‌تواند راهی مناسب جهت دستیابی به اهداف کشاورزی پایدار باشد.
باقرزاده(۱۳۷۷) حداکثر اسانس عملکرد و میزان اسانس در گیاه دارویی آویشن را با بهره گرفتن از ۲۰۰ کیلوگرم کود نیتروژن و۱۵۰ کیلوگرم کود فسفر به دست آورد..
Venskutonis و همکاران(۱۹۹۹) اظهار داشتند که کود نیتروژن(خالص) به مقدار ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار تاثیر کمی بر درصد اسانس گیاه زیره دارد.اما عملکرد دانه زیره تحت تاثیر کود نیتروژن،مختلف و بین ۹۸۴-۲۶۷۳ کیلوگرم متفاوت بود.
Schunke (1992) گزارش کرد کاربرد کود نیتروژن سبب افزایش ۳ درصد سیلیمارین در گیاه ماریتیغال میشود.

۲-۱۰-۲- تحقیقات انجام شده در زمینه کود حیوانی

Mosaddeghi و همکاران (۲۰۰۰) اعلام کردند که مصرف ۵ تا ۱۰ تن کود دامی در هکتار میتواند اثرات منفی ناشی از رفت و آمد ماشین آلات بر روی خاک را خنثی کند. همچنین خاکهایی که کود حیوانی دریافت کردهاند میکروارگانیسمهای خاکزی، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و نیترات بیشتری نسبت به خاکهایی که با کودهای غیرآلی تغذیه شدهاند دارند. البته کاربرد بیش از اندازه این کودها می تواند منجر به تجمع املاح اضافی در خاک شود.
گرامی و سپاهی (۱۳۵۹) بیان کردند که استفاده از انواع کودهای دامی به طور مؤثری به اصلاح اراضی کشاورزی کمک میکند. اقبال و پاور (۱۹۹۹ ) گزارش کردند که کاربرد کود دامی، میزان فسفر در خاک مزرعه را افزایش داد. از سوی دیگر، گزارشاتی وجود دارد مبنی بر اینکه مواد آلی و ترکیبات حاصل از تجزیه آنها موجب کاهش تثبیت فسفر خاک در مقایسه با فسفات معدنی میگردند (Kwabiah و همکاران، ۲۰۰۳).
اکیری نیا و همکاران (۱۳۸۱) در بررسی عملکرد و ماده مؤثره زنیان در سیستمهای کشاورزی متداول، ارگانیک و تلفیقی گزارش کردند با افزایش مصرف کود دامی عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک افزایش مییابد.
تهامی زرندی و همکاران (۱۳۸۸) آزمایشی در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با شش تیمار کودی و سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد بر روی گیاه دارویی ریحان انجام دادند. تیمارها شامل تیمار شاهد (عدم کود دهی)، کود گاوی، کود گوسفندی، کود مرغی، ورمی کمپوست و کود شیمیایی بود. نتایج نشان دهنده برتری معنیدار کود آلی نسبت به شاهد و شیمیایی در بسیاری از صفات اندازه گیری شده بود. گیاهان تحت تیمار ورمی کمپوست ارتفاع بوته، عملکرد برگ، عملکرد تر و خشک اندامهای هوایی بیشتری در مقایسه با سایر تیمارها برخوردار بودند. از لحاظ درصد اسانس برگ تفاوت معنی داری بین تیمارها ملاحظه نشد. تیمار کود گاوی از لحاظ عملکرد اسانس برگ دارای بیشترین مقدار بود. در بین چینها، بیشترین عملکرد برگ و عملکرد تر و خشک اندامهای هوایی در چین سوم مشاهده شد. بیشترین مقدار درصد اسانس برگ در چین اول و بیشترین عملکرد اسانس برگ در چین سوم که دارای بیشترین عملکرد برگ، بدست آمد. نتایج نشان داد که کود شیمیایی از نظر تأثیر بر تمام صفات اندازه گیری شده، به جز شاخص سطح سبز و وزن تر و خشک برگ در بوته، تفاوت معنیداری با شاهد نداشت.
Kaur و همکاران (۲۰۰۸) در آزمایشی روی کدو تنبل نشان دادند کاربرد کودهای حاصل از گاو، بز و مرغ باعث افزابش زیست توده محصول نسبت به تیمارهای شاهد و کاربرد سطح کم کود شیمیایی شد، ضمن اینکه، با افزایش سطوح کودهای دامی، عملکرد ماده خشک نیز به صورت خطی افزایش پیدا کرد. همچنین کاربرد کودهای مذکور در نوعی تاجریزی که یک نوع سبزی مهم در آفریقای جنوبی محسوب میشود، باعث افزایش زیست توده محصول نسبت با کاربرد کودهای شیمیایی شد.
اکبری‌نیا و همکاران(۱۳۸۳) به منظور بررسی تاثیر سیستمهای مختلف تغذیه بر خواص خاک،‌جذب و غلظت عناصر توسط گیاه دارویی زنیان تحقیقی انجام دادند. هدف از این تحقیق بررسی تاثیر مقادیر مختلف کودهای شیمیایی نیتروژن و فسفر در ۴ سطح، کود دامی در ۳ سطح،‌تلفیقی از کودهای شیمیایی و دامی در ۴ سطح در مقایسه با شاهد (بدون کود) بر خواص فیزیکی، شیمیایی، جذب عناصر غذایی توسط گیاه دارویی زنیان وعملکرد آن می‌باشد. نتایج نشان داد که با افزایش کود دامی و حذف عناصر کودهای شیمیایی،وضعیت خاک نیز بهبود یافت. جذب عناصر غذایی نیتروژن و فسفر و کلسیم و منیزیم اندام‌های هوایی گیاه، در تیمارهای مختلف کود دارای تفاوت معنی‌داری بود. از نظر عملکرد دانه به کارگیری مقادیر زیادی کود شیمیایی (۱۲۰ کیلوگرم نیتروژن(خالص) و ۸۰ کیلوگرم فسفر(خالص) در هکتار ) مزیت چندانی بر کاربرد ۳ تن کود دامی در هکتار نداشت.
یزدانی بیوکی و همکاران (۱۳۸۹) در بررسی تأثیر کودهای دامی و شیمیایی بر خصوصیات کمی و کیفی گیاه دارویی ماریتیغال آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار و چهار تیمار اجرا کردند. تیمارهای آزمایش شامل شاهد (بدون استفاده از کود )، مخلوط کود NPK به ترتیب به میزان ۵۰، ۵۰ و ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار، کود گاوی و گوسفندی به ترتیب به میزان ۳۰ و ۱۵ تن در هکتار بودند. در این تحقیق صفاتی از جمله تعداد شاخه های فرعی در بوته، ارتفاع بوته، تعداد گل آذین در هر بوته، قطر گل آذین، تعداد دانه در هر کاپیتول، وزن هزاردانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت دانه، درصد روغن، درصد سیلیمارین (ماده موثره)، درصد سیلیبین، عملکرد روغن و عملکرد سیلیمارین اندازه گیری شدند. نتایج نشان داد که مصرف انواع مختلف کودهای دامی و شیمیایی در خاک، بر اجزای عملکرد این گیاه بیتأثیر بود ولی بر درصد روغن، سیلیمارین و سیلیبین بذر تأثیر معنیداری داشت. تیمار کود گاوی نسبت به سایر تیمارها از بیشترین میزان روغن ( ۲۱ درصد ) و سیلیبین (۷/۲۱ درصد) برخوردار بود. بین تیمارهای شاهد و کود شیمیایی از لحاظ درصد روغن و درصد سیلیمارین هیچگونه اختلاف معنیداری وجود نداشت. همچنین دو تیمار کود شیمیایی و کود گوسفندی به ترتیب کمترین درصد سیلیبین (۴/۱۶) و درصد سیلیمارین (۱/۳) را نسبت به سایر تیمارها داشتند. از بین اجزای عملکرد بیشترین همبستگی مثبت بین ارتفاع بوته با عملکرد دانه (r=0/86**) و پس از آن با قطر گل آذین (r=0/6*) وجود داشت که
نشانگر اهمیت این صفات در تعیین عملکرد نهایی است، اما بین عملکرد دانه با سایر اجزای عملکرد همبستگی وجود نداشت.
نصر اصفهانی و احمدی (۱۳۸۳) به منظور بررسی اثر کودهای آلی و شیمیایی روی نماتد ریشه گرهی خیار (Meloidogyne javanica) آزمایشی را انجام دادند. کودهای آلی شامل کودهای نپوسیده دامی، مرغی، کود سبز، کمپوست و کودهای شیمیایی بطور جداگانه و در تلفیق با یکدیگر در کنترل نماتد ریشه گرهی خیار مورد آزمایش قرار گرفتند. نتایج نشان داد کود مرغی وشیمیایی NPK از موثرترین تیمارها در کاهش تعداد تخم و نوزاد نماتد در خاک و ریشه بود. و بیشترین میزان رشد و نمو گیاه نیز در این تیمار بود و تیمار تلفیق کود حیوانی و سبز با کودهای شیمیایی در رده های بعدی بودند.

۲-۱۰-۳- تحقیقات انجام شده در زمینه ورمی کمپوست

۲۴

۶۱

۴۳

۳۰

۲۹

۵۰.۲۳

۴۱.۲۹

۵۳.۱۸

۱۵۷

۲۸

۶۱

۴۳

۱۰

۳۰

A:Wp (g/100g)، B:Slv C(%v/v)، C:Temp) ˚C(D:Time) min)
R₁: total phenol(mg/g)، R₂: flavonoieds(mg/g)، R₃: DPPH،% R₄: FRAP(µmol/g)
۴-۲-۱- مقدار کل ترکیبات فنلی
نتایج آنالیز واریانس نشان داد که دما، زمان و غلظت حلال هم به صورت خطی و هم به صورت درجه دوم تاثیر معنی داری بر میزان استخراج ترکیبات فنلی داشت (مطابق جدول ۵ آنالیز واریانس صفحه ۹۲). میزان پودر آب پنیر در شکل خطی اثر معنی دار نداشت ولی در شکل درجه دوم اثر آن معنی دار بود. اثر متقابل دما و غلظت حلال معنی دار است (p<0.01). با افزایش دما و غلظت حلال میزان ترکیبات فنلی افزایش یافته است (شکل ۴-۱۶). در زمان ثابت با افزایش غلظت حلال در محدوده ۴۰ تا ۴۶% میزان ترکیبات فنلی افزایش یافته است (شکل ۴-۱۷). بالاترین میزان استخراج ترکیبات فنلی (۲۳/۹۰ میلی گرم اسید گالیک در ۱۰۰ گرم نمونه) در دمای ۶۴ درجه سانتی ­گراد و مدت زمان ۳۰ دقیقه و میزان پودر آب پنیر۲۰ گرم و با غلظت حلال ۴۶% بدست آمد.
افزایش زمان استخراج مدت زمان انتقال جرم را افزایش داده و منجر به انتقال میزان بیشتری از ترکیبات موثره به داخل حلال می گردد. هررا و همکاران (۲۰۰۵) بیان داشتند که افزایش زمان استخراج به طور معنی داری بر روی میزان استخراج ترکیبات فنولیک از توت آسیاب شده و تفاله انگور موثر بود، که با نتایج این تحقیق مطابقت دارد. درمطالعات Revilla و همکاران (۱۹۹۸) تفاوت معنی داری (p<0. 01) با افزایش زمان استخراج در میزان ترکیبات فنلی از پوست انگور به دست آمد. Luciula و همکاران (۲۰۱۲) بیشترین میزان ترکیبات فنلی از مربای انگور قرمز را در دمای ۶۰ درجه سانتی ­گراد، مدت زمان ۲۵ دقیقه و با اتانول ۵۰% استخراج کردند.
افزایش دما تا حدود ۷۰ درجه سانتی ­گراد سبب افزایش ضریب نفوذ حلال، نرم شدن بافت­های گیاهی، ضعیف شدن دیواره سلول­ها و هیدرولیز پیوندهای ترکیبات فنلی (فنل – پروتئین یا فنل – پلی ساکارید) می گردد (تبارکی و ناطقی، ۲۰۱۱).
بایستی به این مساله توجه نمود که افزایش دما بیش از یک حد معین منجر به تجزیه تعدادی از ترکیبات فنلی می گردد. روستانگو و پالما (۲۰۰۷) تجزیه ایزوفلاونهای لوبیای سویا را در طی تیمار حرارتی گزارش نموده اند. مالونیل ایزوفلاونها در صورتیکه استخراج در محدوده دمایی ۷۵ تا ۱۰۰ درجه سانتی ­گراد صورت گیرد، تجزیه می شوند. استخراج بین ۱۰۰ تا ۱۲۵ درجه سانتی ­گراد استیل ایزوفلاونها را تحت تاثیر قرار می دهد و دماهای بالاتر به شدت باعث کاهش میزان گلوکوزیدها می­ شود (دیاه و همکاران، ۲۰۱۰).
میزان قطبیت حلال مورد استفاده در استخراج به طور مستقیم علاوه بر میزان ترکیبات فنلی بر ترکیب و توان آنتی اکسیدانی آنها نیز تاثیر می گذارد (یو احمدنا و همکاران، ۲۰۰۵).
تبارکی و ناطقی (۲۰۱۱) گزارش دادند به طور کلی قطبیت مخلوط آب – اتانول با افزودن آب به اتانول به تدریج افزایش می یابد. ترکیبات فنلی قطبی تر ممکن است مطابق اصل ” مشابه، مشابه را حل می کند” استخراج شوند. بنابراین با اتانول ۷۰% ترکیبات فنلی بیشتری نسبت به اتانول ۹۰% استخراج می گردد. میزان استخراج ترکیبات فنلی کل با افزایش غلظت اتانول تا ۶۷% افزایش یافت ولی افزایش بیشتر در غلظت اتانول منجر به کاهش میزان استخراج ترکیبات فنلی گردید.

در مطالعات کاراکبی و همکاران (۲۰۱۰) در رابطه با بهینه سازی فعالیت آنتی اکسیدانی عصاره ساقه انگور افزایش قابل توجه در فعالیت آنتی اکسیدانی با کاهش غلظت اتانول در محدوده ۴۰% مشاهده گردید که با نتایج این تحقیق مطابقت دارد.
Te: Temperature C: Solvent concentration(%)
شکل ۴-۱۶ میزان ترکیبات پلی فنلی تفاله انگور تخمیر شده با آسپرژیلوس اریزه به عنوان تابعی از غلظت حلال و دمای استخراج
C: Solvent concentration(%)
شکل ۴-۱۷ میزان ترکیبات پلی فنلی تفاله انگور تخمیر شده با آسپرژیلوس اریزه به عنوان تابعی از غلظت حلال و زمان استخراج
بر اساس نتایج حاصل، مدل چند جمله ای درجه دو برای تمامی پاسخ­ها از جمله میزان ترکیبات پلی فنلی برازش یافت. مدل چند جمله ای درجه دو ضریب رگرسیونی قابل قبولی را نشان داد.
معادله ذیل رابطه بین میزان ترکیبات فنلی را با میزان پودر آب پنیر، غلظت حلال، زمان و دما را نشان می دهد:
Tp = 59.45-(0.85*WP)+(12.92*SolvC)+(16.99*Temp)+(9.65* SolvC * Temp)+(1.03* SolvC *Time)+(0.88* Temp*Time)-[2.77*( WP)²]-[3.82*( SolvC)²]-[5.37(Temp)²]-[3.003(Time)²]

R-Squared

۰.۹۹

Adj R-Squared

۰.۹۹

Pred R-Squared

۰.۹۹