۹۸

۱۴۸

۱۷۸

۸۶٫۵

۸۶٫۴

۳۵

۵۷

۹۵

۱۴۲

۱۷۴

۸۷

۸۶٫۹

۴-۹٫ خلاصه فصل
در این فصل پس از جمع آوری داده ­های مورد نیاز، بررسی و آنالیز آماری آنها بحث شد. داده ­ها تقسیم بندی و برای مدل­سازی آماده گردیدند. پس از انتخاب الگوریتم آموزش مناسب، تعداد ایده­آل لایه­ های پنهان، تعداد نرون های میانی و همچنین انتخاب توابع انتقال مناسب ، مدل­سازی شبکه شروع و با توجه به نتایج به دست آمده مشخص گردید که شبکه انتخاب شده با میانگین Mse معادل با ۰٫۰۸۴۱ و میانگین AARE معادل با ۰٫۷۴۳۷۷۳۵در مرحله آموزش و ارزیابی شبکه ، در زمینه پیش بینی تعیین عدد آرام سوزی بنزین مورد مطالعه موفق عمل نموده است.

فصل پنجم
بحث و نتیجه گیری
۵-۱٫ نتیجه گیری
محاسبه و پیش ­بینی خواص مشتقات نفتی به خصوص مشتقات پرمصرفی مانند سوخت خودروها نقشی مهم در حوزه­ پایش کیفیت دارد. امروزه با پیشرفت علم رایانه، شاهد استفاده از آن در تمامی زمینه ­های علوم هستیم. یکی از خدماتی که این فن­آوری جدید به پژوهش­های مبتنی بر روش­های آزمایشگاهی داده است ارائه­ سخت­افزارها و نرم­افزارهای مناسب می­باشد. علوم مهندسی شیمی نیز از این خدمات بی­بهره نمانده و استفاده از رایانه در این زمینه­ علمی نیز منجر به کاهش هزینه و افزایش سرعت و دقت شده است. از جمله­ این نرم­افزارها که در سال­های اخیر رشدی زیاد همراه با کاربری فراوان داشته روش­های مبتنی بر هوش مصنوعی می­باشد.
داده ­های مورد استفاده در این تحقیق با بهره گرفتن از نتایج آزمایشات تجربی انجام شده توسط نگارنده در آزمایشگاه کنترل کیفیت شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی منطقه آذربایجان شرقی و همچنین داده های موجود در آزمایشگاه مرکزی شرکت ملی پخش فراورده های نفتی ایران (مرکزی ری) جمع آوری گردیده است. آزمایش تقطیر مطابق استاندارد ASTM – D86 و اندازه ­گیری عدد آرام­سوزی مطابق استاندارد ASTM-D2699 و دستگاه Portable cotane انجام شده است. بنابراین این داده ­ها بعنوان اولین مرحله از طراحی یک شبکه عصبی مورد استفاده قرار گرفت. پس از بررسی شبکه های مختلف، ساختار بهینه انتخاب گردید. سپس داده ­های آموزش مورد بررسی نرمال بودن قرار گرفتند و شبکه انتخاب شده با الگوریتم لونبرگ – مارکوات آموزش داده شد. پس از اتمام آموزش، داده های آزمایش به شبکه وارد و پس از آزمایش توابع انتقال مختلف، بهترین شبکه ( بر اساس کمترین خطا) انتخاب شد.
ساختار شبکه عصبی طراحی شده برای پیش ­بینی عدد آرام­سوزی در این پایان نامه عبارت است از:
شبکه دولایه با تابع انتقال لگاریتم سیگموئیدی در لایه­ی اول با هشت نرون، تابع انتقال تانژانت سیگموئیدی در لایه­ی دوم با چهار نرون و تابع انتقال تانژانت سیگموئیدی.
پس از طی مراحل فوق، مدل­سازی شبکه شروع و با توجه به نتایج به دست آمده مشخص گردید که شبکه انتخاب شده با میانگین Mse 0.0841 در مرحله آموزش و ارزیابی شبکه ، در زمینه پیش بینی تعیین عدد آرام سوزی بنزین مورد مطالعه موفق عمل نموده است. همچنین نتایج حاصل از وارد کردن داده های حاصل از تقطیر در نرم افزار Matlab بیانگر موفقیت شبکه در پیش بینی عدد آرام­سوزی بنزین موتور پالایشگاه تبریز، با دقتی قابل قبول می­باشد.
۵-۲٫ پیشنهادات و زمینه های تحقیقات بعدی
با توجه به پیشرفت­های بسیار زیاد مفاهیم رایانه ای و جنبه های کاربردی آنها و همچنین سرعت و دقت بسیار زیاد در محاسبات و همچنین صرفه جویی بسیار زیاد در هزینه های آزمایش، انجام تحقیقات بیشتر در جهت کاربردی کردن یافته های رایانه ای بسیار ضروری می باشد. لذا با توجه به محدود بودن مطالعه در این زمینه و اینکه مدل ارائه شده قابلیت تعمیم به دیگر فراورده های نفتی را دارد، پیشنهادات زیر جهت کارهای آتی ارئه می گردد:
تحقیق و مدل سازی شبکه ای برای پیش بینی فشار بخار بنزین موتور با بهره گرفتن از داده های تقطیر.
تحقیق و مدل سازی شبکه ای برای پیش بینی گران­روی^[۸۷] نفتکوره با بهره گرفتن از داده های نقطه ریزش^[۸۸] و وزن مخصوص^[۸۹].
منابع و مراجع
[۱] W.E Morris, The interaction approach to gasoline blending paper no. AM-75-30-1975
[۲] B.S.N Murty and R.N. Rao, global optimization for prediction of gasoline of desired octane number and properties Fuel processing technology, vol 85, 2004, pp 1595-1602
[۳] N.Pasadakis, V.Gaganis and C.Foteinopulos, Octane number prediction for gasoline blends Fuel processing technology, vol 87, 2006, pp. 505-509
[۴] م. کوچک­زاده، اصول پالایش نفت خام، ادبستان- جهان نو، تهران، ۱۳۸۷٫
[۵] م.امیری، کتابچه مشخصات فراورده های نفتی ایران، مدیریت برنامه ریزی تلفیقی شرکت ملی پالایش و پخش فراورده های نفتی ایران، ۱۳۸۲٫
[۶]A. Singh, “Modeling and model updating in a Real-Time optimization of gasoline blending", Department of Chemical Engineering and Applied Chemistry, Univ. Toronto,1999.
[۷] W.Yu,A.Morales,"GasolineBlending System Modeling via Static and Dynamic Neural Networks", International Journal of Modeling and Simulation, vol. 24,2004, pp.151-160.
[۸] خالوزادهحمید ."مدلسازیغیرخطیوپیشبینیرفتارقیمتسهامدربازاربورستهران". پایاننامهدکترا،دانشگاهتربیتمدرس، ۱۳۷۷
[۹] http://wikipedia.com
[۱۰] گ. ابوالحمد، مبانی پالایش نفت، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۰
[۱۱] مجله شیمی، مرکز نشر دانشگاهی، سال پانزدهم، سال ۱۳۸۱
[۱۲] ا. جعفری نژاد، “جایگزینی اتانول به جای MTBEاستراتژی موفقیت آمیز کاهش خطرات زیست محیطی” ، نفت ، سال چهارم، شماره ۱۱، ۱۳۸۷
[۱۳] کوروش امیر اصلانی،‌ سوخت و احتراق ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب
[۱۴] دکتر مقصود امیری ، کنترل کیفیت و تحلیل آماری همراه با Minitab.
[۱۵]M.H.Rusin,H.S.ChungandJ.F. Marshall, “A Transformation Method for Calculating the Research And Motor OctaneNumbersOfGasolineBlends",Ind.Eng.Chem.Fund,vol20,1989,pp.195-204.

شکل شماره ۲-۲ فرایند سنجش رضایت مشتری
۲-۲-۲-۳ مروری بر روش‌های اندازه‌گیری رضایتمندی مشتری :
در این مقاله برای مطالعه مدل های مختلف اندازه‌گیری رضایتمندی مشتری ، از دو روش استفاده می‌کنیم

• • آن‌ها را بر اساس کمی یا کیفی بودن و اینکه رضایتمندی مشتری مرتبط با محصول یا خدمت باشد ، تقسیم‌بندی می‌کنیم .

• • آن‌ها را بر اساس عینی یا ذهنی بودن تقسیم‌بندی می‌کنیم.

۲-۲-۲-۳-۱ تقسیم‌بندی روش‌های اندازه‌گیری رضایتمندی بر اساس کمی یا کیفی بودن
مدل های کمی مدل هایی هستند که رضایتمندی مشتری را با بهره گرفتن از شاخص‌های کمی سنجیده و تعیین می‌کنند و این شاخص با الزاماً عقاید شخصی مشتریان محسوب نمی‌شوند . و مدل های کیفی ، مدل هایی خواهند بود که شاخص‌های کیفی بوده و به نوعی عقاید شخصی مشتریان محسوب می‌شوند . روش‌های کیفی بر اساس کشف سطح رضایتمندی مشتریان از طریق تجارب مشتریان در رابطه با کالاها یا خدمات شرکت می‌باشند.( بیک زاده ، وزیری شماره ۱۰۳، ۵۳ )
الف) دسته اول مدلهایی هستند که رضایتمندی مرتبط با محصول را با شاخص‌های کمی اندازه می‌گیرند. این مدل با شاخص‌های کمی مانند تعداد محصولات برگشتی، سهم بازار ، نرخ خرید مجدد مشتری و شاخص‌های مشابه با آن را معیاری برای سنجش رضایتمندی مشتری تلقی می‌کنند .

­­­­­ شکل ۲-۳ ماتریس تقسیم‌بندی مدل های اندازه‌گیری رضایتمندی مشتری
ب) دسته دوم مدل هایی هستند که رضایتمندی مشتری با محصول را با بهره گرفتن از شاخص‌های کیفی اندازه‌گیری می‌کند. که عبارت‌اند از یک محصول رقابتی شامل مشخصه‌ های اساسی مورد انتظار ، حداکثر مشخصه‌ های عملکردی را برآورده می‌کند و شامل مقدار زیادی مشخصه مشعوف کننده همانند تسهیلات مالی عملی باشد . در این مدل مشتری تلاش می‌کند از خواسته‌های غیر شوق آور و ناراضی کننده دور شود .( جعفر پور ۲۰۰۶، ۲۶ )
در جایی دیگر این مدل به صورت ویژگی‌های تأثیرگذار بر رضایت مشتریان به گونه زیر طبقه‌بندی شده‌اند :

• • انتظارات اساسی : ویژگی‌هایی که مشتری آن را بدیهی می‌داند و اگر حذف‌شده باشند به نارضایتی مشتری منجر می‌شود.

• • نیازهای بیان‌شده : ویژگی‌هایی که توسط مشتری تقاضا می‌شود .

• • نیازهای بیان‌نشده : ویژگی‌هایی که به دلیل فراموشی یا کم توجهی توسط مشتری بیان نمی‌شود اما برای مشتری مهم است

• • نیازهای تحریک‌کننده : ویژگی‌های که اختصاصی شده فردا هستند و در صورت ارائه موجب شور و شعف مشتری می‌شوند ( رهنورد ،۱۳۸۲ ،۳۱)

ج) دسته سوم مدل هایی را شامل می‌شود که با بهره گرفتن از شاخص‌های رضایتمندی مشتری مرتبط با خدمات را اندازه‌گیری مشتری ، تعداد شکایات و تعداد خطا در فرایند . تعداد شکایات کم نشان‌دهنده سطح بالایی از رضایتمندی مشتری است.
۲-۴ شاخص رضایتمندی مشتری : روشی است قابل برنامه‌ریزی و به همین دلیل جزء روش‌های کمی محسوب می‌شود شاخص رضایتمندی مشتری عددی است که میزان ایجاد رضایتمندی مشتری را در دوره‌ای از زمان مشخص می‌کند. (کردنائیچ ۱۳۸۳٫۱۷۸)
د) دسته چهارم مدل هایی هستند که با بهره گرفتن از شاخص‌های کیفی رضایتمندی مرتبط با خدمت را اندازه‌گیری می‌نمایند. این مدل با از عمومیت بیشتری برخوردارند و کاربرد بسیاری در پژوهش‌های صورت گرفته در سالیان اخیر داشته‌اند.
۲-۲-۲-۳-۱-۱ مدل کیفیت خدمات :
این مدل توسط پاراسورامن و همکارانش ارائه‌شده است . این مدل شامل پنج بعد و ۲۲ شاخص است که در دو بخش انتظارات و عملکرد با مقیاس لیکرت اندازه‌گیری می‌شود در بخش اول ۲۲ سؤال برای سنجش مشتری از خدمت و در بخش دوم ۲۲ سؤال برای اندازه‌گیری سطح ادراک‌شده از خدمات ارائه‌شده ، طراحی ‌شده‌اند
۲-۲-۲-۳-۱-۲ مدل عملکرد خدمات :
مدل عملکرد خدمات فقط خدماتی را که به وسیله مشتریان استفاده می‌شود . مورد سنجش قرار داده و طبقه‌بندی می‌کند .نتایج مدل تفاوت‌های بین آن چیزی که مشتریان کسب می‌کنند و آن چیزی که انتظار دارند را نشان می‌دهند . در این مدل برخلاف مدل کیفیت خدمات آن چیزی آآنکه از مقیاس دو گزینه‌ای استفاده می‌شود . از یک مقیاس واحد استفاده می‌شود قضاوت کلی در رابطه با رضایتمندی به وسیله جمع هر یک از آیتم‌های واحد محاسبه می‌شود ( کردنائیچ ۱۳۸۳، ۱۷۵-۱۷۶)
۲-۲-۲-۳-۲-۳ مدل اهمیت و عملکرد خدمات:
مدل فوق برای قضاوت رضایتمندی مشتری و در رابطه باکیفیت از دو جزء اصلی استفاده می‌کند :

• • جزء ارزیابی یا اثرگذار خدمات واقعی شرکت

• • جزء اهمیتی

این دو جزء برای هر کدام از خدمات قابل ارائه سازمان پرسیده می‌شود. همچنین برای به دست آوردن کل قضاوت مشتری نیز استفاده می‌شود . در این مدل از دو مقیاس واحد برای ارزیابی کیفیت خدمات استفاده می‌شود . در این مدل به جای مقیاس دو گزینه‌ای از دو مقیاس واحد استفاده می‌شود که به وسیله آن‌ها اهمیت خدمات و کیفیت خدمات ارائه‌شده سنجیده می‌شود . مفهوم مدل بر اساس این فرض می‌باشد بعضی ویژگی با از ویژگی‌های دیگر بااهمیت‌ترند. ( کردنائیچ ۱۳۸۳، ۱۷۷-۱۷۸)
۲-۲-۲-۳-۱-۴ مدل ACSI :
این مدل مجموعه‌ای از معادلات علی است که همواره موارد زیر را به هم پیوند می زند

• • انتظارات مشتری

• • کیفیت درک شده

• • ارزش درک شده برای رضایتمندی مشتری

با طرح موارد بالا می‌توان فرمولی را برای اندازه‌گیری رضایتمندی مشتری بسازیم

اگر A منفی باشد نشان‌دهنده این است که درک تقاضاهای مشتری کافی نبوده است و بالعکس مثبت بودن آن
کفایت رضایتمندی مشتری .

(شکل ۴) نمایش گرافیکی کنترل مد لغزشی نشان می‌دهد که سطح لغزش S=0 که داریم  =خطای ولتاژ متغیر و  =خطای ولتاژ دینامیکی نسبی ۲۱
(شکل ۵) مدلسازی مبدل در فضای حالت ۲۳
(شکل ۶) مسیرهای سیستم و خط لغزش یک مبدل باک در فضای صفحه فاز ۲۴
(شکل ۷) کنترل مبدل توسط مد لغزشی ۲۵
(شکل ۸) نواحی موجود برای کنترل لغزشی در حالتی که  ۳۰

(شکل ۹) نواحی محدود برای کنترل لغزشی در حالتی که  ۳۰
(شکل۱۰) رسم همزمان مسیرهای فازمعادلات حالت باک ۳۱
(شکل ۱۱) مسیرفازدرمحدوده خط لغزش ۳۱
(شکل۱۲) پدیده چاترینگ در کنترل لغزشی بر مبنای سیستم غیرخطی ۳۲
(شکل ۱۳) نمایش بزرگتر ازمسیرفازدرحضورپهنای باندهیسترزیس ۳۳
شکل ۱۴ ۳۶
شکل ۱۵: مفهوم بلندی قد در دو مجموعه کلاسیک و فازی. ۳۶
شکل ۱۶: تابع عضویت ورودی ۳۷
شکل ۱۷: تابع عضویت خروجی ۳۸
شکل ۱۸: پنجره ورود قوانین ۳۸
شکل ۱۹: توابع عضویت ورودی اول ۳۹
شکل ۲۰: توابع عضویت ورودی دوم ۴۰
شکل ۲۱: ۴۰
شکل ۲۲: ۴۴
شکل ۲۳: مدار شبیه‌سازی دربرگیرنده بخش کنترلی ۴۴
شکل ۲۴: بلوک کنترلی SMC 45
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل ۲۵: تولیدکننده سیگنال پالس برای مبدل AC/DC. 46
شکل ۲۶: مبدل AC/DC. 46
شکل ۲۷: بلوک مبدل باک. ۴۷
شکل ۲۸: شماتیک مداری مبدل Buck 48
شکل ۲۹: مدار داخلی بلوک مبدل Buck 48
چکیده:
ژنراتورها در نیروگاهها وظیفۀ تولید انرژی الکتریکی دارند. در ژنراتور سنکرون یک ولتاژ dc به رتور داده می‌شود تا میدان مغانطیسی رتور شکل بگیرد و سپس رتور به حرکت در می‌آید و در سیم پیچ‌های استاتور ولتاژ سه فاز القاء می‌کند.
سیستم تحریک استاتیک توان میدان اصلی ژنراتور تأمین می‌‌کند، در حالیکه تنظیم کننده ولتاژ، توان میدان تحریک کننده را برآورده می‌سازد. در سیستم تحریک استاتیک۳ مؤلفه اصلی وجود دارند: قسمت کنترل، پل یکسوساز و ترانسفورماتور قدرت که در ترکیب باهم میدان ژنراتور را برای دستیابی به ولتاژ خروجی مناسب، کنترل می‌‌کنند. در این پایان نامه می‌خواهیم بعد از ترانسفورماتور قدرت و پل یکسوساز با بهره گرفتن از یک مبدل باک (Buck converter) که با کنترلر لغزشی فرایند کنترل آن صورت می­پذیرد، استفاده کنیم. همچنین به مقایسه دو روش کنترل مبدل باک که یکی منطق فازی و دیگری مد لغزشی است، توسط نرم افزار متلب پرداختیم و نتیجه گرفتیم، روش مد لغزشی با دینامیک سریعتر و دفع کامل اغتشاشات به کنترل خروجی مبدل باک نسبت به منطق فازی پرداخته است.
کلمات کلیدی:(مبدل باک، کنترل مد لغزشی، کنترل منطق فازی)
فصل اول:
مقدمه
مقدمه:
ژنراتورها همواره یکی از مهمترین عناصر شبکۀ قدرت بوده و نقش کلیدی در تولید انرژی و کاربردهای خاص دیگر ایفا می‌کنند. و برای ژنراتورسنکرون برای تولید بخش اعظم توان الکتریکی در سراسر جهان به کار می‌رود. امروزه ژنراتورهای سنکرون سه فاز ستون فقرات شبکه‌های برق را در جهان تشکیل می‌دهند و ژنراتورهای عظیم در نیروگاهها وظیفۀ تولید انرژی الکتریکی دارند. در ژنراتور سنکرون یک ولتاژ dc به رتور داده می‌شود تا میدان مغانطیسی رتور شکل بگیرد و سپس رتور به حرکت در می‌آید و در سیم پیچ‌های استاتور ولتاژ سه فاز القاء می‌کند. برای رساندن جریان dc به رتور مکانیزم خاصی مورد نظر است:
۱-رساندن توان از یک منبع خارجی به رتور توسط حلقه‌های لغزان و جاروبکها (در این حالت استهلاک زیاد است و بیشتر در ژنراتورهای کوچک کاربرد دارد)
۲-رساندن توان از یک منبع خاص که مستقیما بر روی محور ژنراتور نصب شده است. (در ژنراتورهای بزرگ)
یک سیستم تحریک استاتیک به لحاظ عملکرد شبیه تنظیم کننده اتوماتیک ولتاژ میدان رفتار می‌کند بطوریکه اگر ولتاژ ژنراتور کاهش داشته باشد، جریان میدان را افزایش می‌‌دهد و بر عکس اگر ولتاژ ژنراتور افزایش داشته باشد، جریان میدان را کاهش می‌دهد. درواقع سیستم تحریک استاتیک توان میدان اصلی ژنراتور تأمین می‌‌کند، در حالیکه تنظیم کننده ولتاژ، توان میدان تحریک کننده را برآورده می‌سازد. درسیستم تحریک استاتیک۳ مؤلفه اصلی وجود دارند: قسمت کنترل، پل یکسوساز و ترانسفورماتور قدرت که در ترکیب باهم میدان ژنراتور را برای دستیابی به ولتاژ خروجی مناسب، کنترل می‌‌کنند. در این پایان نامه میخواهیم بعد از ترانسفورماتور قدرت و پل یکسوساز با بهره گرفتن از یک مبدل باک (Buck converter) که با کنترلر لغزشی فرایند کنترل آن صورت می­پذیرد، استفاده کنیم.
مبدل DC/DC‏ مبدلی است که جریان DChc یک منبع را به سطح ولتاژی دیگر تبدیل می‌کند و ولتاژ خروجی می‌تواند از ولتاژ ورودی بیشتر یا کمتر باشد. مبدل باک (Buck converter) نوعی مبدل DC-DC کاهنده است. از این نوع مبدل برای کاهش ولتاژ در سطح دلخواه استفاده می‌شود. برای کنترل این فرایند روش‌هایی مثل: کنترلر PI، کنترلر PID، کنترلر فازی و کنترلر لغزشی استفاده می‌شود. ما در این پایان نامه از کنترلر لغزشی برای مبدل باک میخواهیم استفاده کنیم.
روش کنترل مد لغزشی یکی از مهمترین روش های کنترل غیرخطی می‌باشد، که از مشخصه‌ های بارز آن عدم حساسیت به تغییر پارامترها و دفع کامل اغتشاش و مقابله با عدم قطعیت است. این کنترل‌کننده ابتدا سیستم را از حالت اولیه با بهره گرفتن از قانون رسیدن به سطح تعریف شده لغزش که از پایداری مجانبی لیاپانوف برخوردار است، رسانده و سپس با بهره گرفتن از قانون لغزشی آن را به حالت تعادل می‌رساند. دراین روش پایداری بوسیله نگهداشتن حالتهای سیستم روی سطح لغزش بدست می‌آید. در واقع با داشتن مدل عدم قطعیت‌ها و اغتشاشات میتوان از این مدل استفاده کرد، به شرطی که محدوده این عدم قطعیت‌ها و اغتشاشات معلوم باشد.
در این پایان نامه میخواهیم سیستم تحریک ژنراتور سنکرون را با بهره گرفتن از مبدل باک که به وسیله کنترل مد لغزشی کار می‌کند تغذیه کنیم. در واقع برای تامین ولتاژ ورودی مبدل باک از ولتاژ خروجی ژنراتور سنکرون استفاده میکنیم. در واقع این ولتاژ خروجی به وسیله یک ترانس قدرت به یک سطح ولتاژ دیگری انتقال داده می‌شود و سپس ولتاژ خروجی ترانسفورماتور قدرت را به وسیله یکسوساز تریستوری یکسو میکنیم و در نهایت به ورودی مبدل باک میدهیم تا با تنظیم ولتاژ در سطح مورد نیاز سیستم تحریک فرایند مغناطیس کنندگی روتور ژنراتور سنکرون صورت پذیرد. در این بین با توجه به اینکه ولتاژ خروجی ژنراتور تغییر میکند و به طبع ولتاژ خروجی یکسوساز و ورودی مبدل باک و در نهایت ولتاژ خروجی مبدل دچار نوساناتی می‌شود، می‌توانیم از کنترلر لغزشی استفاده کنیم چون این نوع کنترلر با توجه به خصوصیاتی که دارند، من جمله دینامیک سریع آنها در مقابل تغییرات، میتواند بسیار کارآمد باشد.
نیاز صنعت کشور به دائمی بودن سیستم تولید انرژی الکتریکی مهندسین برق را بر آن داشت تا با طراحی مطمئن تولید برق با کمک ژنراتورهای سنکرون این دائمی بودن برق را استمرار بخشند. در این میان اطمینان از تغذیه سیستم‌های تحریک ژنراتور برای استمرار انرژی الکتریکی تولیدی از ژنراتورهای سنکرون می ­تواند بسیار حائز اهمیت باشد.
با توجه به اهمیت این موضوع، با بررسی به عمل آمده در مقالات و متخصصین این حوزه، تاکنون با بهره گرفتن از روش های کنترل غیر خطی همچون کنترل لغزشی در کنترل مبدل‌های باک برای تامین استاتیک جریان مستقیم سیستم تحریک ژنراتورهای سنکرون توجه ویژه ای نشده است. به همین منظور در این پایان نامه به استفاده از این روش کنترلی در مبدل باک برای تغذیه استاتیک سیستم تحریک می‌پردازیم.
پیشینه و سوابق:
وظیفه اصلی سیستم تحریک تأمین جریان تحریک ماشین سنکرون است، بعلاوه با کنترل ولتاژ تحریک وظیفه کنترل و حفاظت یک سیستم قدرت را بر عهده دارد[۱].
برای تحریک ماشین‌های سنکرون روش‌های مختلفی وجود دارد، این روش‌ها با پیشرفت تکنولوژی و گذشت زمان یکی پس از دیگری ابداع شده و برخی از این روش‌ها دارای معایبی بوده که باعث شده است به فکر تغییر سیستم و اصلاح وارتقاء آن‌ها بیفتیم[۲].

با چنین سیستم هایی، مجموعه های پروتئینی هترومری تولید می شود. یک مثال قابل توجه از این نوع بیان، بیان همزمان آنتی ژن های S و Lویروس هپاتیت B است.
از دیگر موارد بیان همزمان میتوان به بیان ژن های کد کننده گلیکولات اکسیداز (GO) اسفناج و کاتالاز (CTT1) T ساکارومیسس سرویزیه در هانسونلا پلی مورفا اشاره نمود.
بیان، پردازش، تغییر و تبدیل و یا ترشح مؤثر پروتئینهای نوترکیب خاص در هانسونلا پلی مورفا ممکن است دچار تغییر شود. این محدودیت می تواند با بیان همزمان ژن مورد نظر با یک ژن دوم (یا بیش از یک ژن دیگر) برطرف شود به همراه می آورد. به عنوان مثال فرایند پردازش نادرست اینترفرون آلفا ۲a، می تواند با بیان همزمان ژن KEX2 ساکارومیسس سرویزیه بهبود یابد.
۱-۸ ترشح پروتئین های هترولوگ الیگومری و فعال
هانسونلا پلی مورفا مقدار کمی پروتئین درونی (خودی) ترشح می کند و در نتیجه این ویژگی، پروتئین های هترولوگ ترشح شده به محیط کشت، عموماً خالص هستند. بنابراین استفاده از این میزبان بیانی، روش مناسبی جهت تولید پروتئین های نوترکیب خارجی به فرم محلول می باشد. ترشح پروتئین ها توسط توالیهای نشانه (سیگنال) قابل جداسازی انجام می شود. اگرچه گاهاً مستقل از سیگنال ترشحی، در مواردی ترشح خودبخودی پروتئین هترولوگ نیز مشاهده شده است (Gellissen, 2000).

برای درک توانایی هانسونلا پلی مورفا در تولید و ترشح پروتئین های هترولوگ، سویه هایی از این مخمر به منظور ترشح الکل اکسیداز (AOX) مهندسی گردیدند. الکل اکسیداز، یک پروتئین هومواکتامر کوفاکتوری است که هر زیرواحد آن دارای یک مولکول FAD^[12] می باشد (van der Klei et al, 1991). زمانیکه هانسونلا پلی مورفا بر روی محیط حاوی متانول رشد می کند فعالیت پروتئین AOX در ماتریکس پراکسی زومی، جائیکه اکثر پروتئین های اصلی وجود دارند، محدود می شود.
از طرف دیگر، برای فهم چگونگی ترشح الکل اکسیداز، سویه هایی از هانسونلا پلی مورفا مهندسی گردید که ژن اندوژن AOX با ژن AOX به دنبال سیگنال ترشحی در انتهای N، جایگزین شد. به دنبال کشت این سویه در محیط کشت حاوی متانول، حضور AOX فعال شناسایی گردید که این بیان نشان می دهد هانسونلا پلی مورفا قادر به تولید و ترشح کمپلکسهای پروتئینی دارای کوفاکتور و ساختارهای الیگومری می باشد (van der Heide and Veenhuis, Unpublished results).
۱-۹ تولید واکسن نوترکیب
در بسیاری از کشورها واکسن های علیه هپاتیت در اوایل دهه ۱۹۸۰ در دسترس عموم قرار گرفت. این واکسن ها با جداسازی آنتی ژن HBs^[13] از سرم افراد ناقل تولید شده بود که اگرچه مؤثر بودند اما به دلیل مشتق شدن از سرم، گران بوده و مدت زمان کوتاهی به سیستم ایمنی عرضه می شوند. به همین دلیل، تولید آنتی ژن HBS هترولوگ در سیستم های بیانی مختلف از جمله مخمر، باکتری، سلولهای گیاهی یا جانوری و نیز حیوانات تراریخته توسعه پیدا نمود. (Billman-Jacobe, 1996, Makrides, 1996).
۱-۱۰ مخمرها به عنوان میکروارگانیسم های تولیدی
سیستم های مخمری دارای مزایایی از جمله توانایی دستکاری ژنتیکی آسان، فرایند های پس از ترجمه یوکاریوتی با میزان بالای تولید محصول و فرآیندهای تخمیری ارزان قیمت هستند. بنابراین تعجب آور نیست که ساکارومیسس سرویزیه به عنوان یکی از میزبانهای مطلوب در تولید پروتئین های هترولوگ شناخته شده است (Hinnen et al, 1995; Barr et al, 2000).
تاکنون دو روش در سیستم بیانی هانسونلا پلی مورفا به منظور تولید زیرواحدهای adw2 و adr از آنتی ژن HBs ابداع شده است که یکی از آنها توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) تأیید شده است (Gregg et al, 1985; Gregg and Madden, 1987).
۱-۱۰ ساخت سویه هانسونلا پلی مورفا بیان کننده آنتی ژن HBs
به طور کلی تولید سویه های هانسونلا پلی مورفا نوترکیب نیازمند دنبال کردن پروتکل استاندارد زیر است:
تولید کاست بیانی و وکتور پلاسمیدی
انتقال وکتور طراحی شده به سلول هانسونلا پلی مورفا
جداسازی سویه های نوترکیب
۱-۱۰-۱ تولید کاست بیانی و وکتور پلاسمیدی
تولید سویه H415 بیان کننده آنتی ژن HBs بوسیله گروهی از محققین یک مثال از این فرایند است. توالی کدکننده آنتی ژن به طول ۶۸۳ نوکلئوتید از پلاسمید pRIT10616 جدا گردید (Harford et al, 1987) و قطعه پروموتریMOX به عنوان سیگنال برای رونویسی از ژن MOX هانسونلا پلی مورفا مشتق شد (Ledeboer et al, 1985; Eckart 1988). این سه عنصر ترکیب شده و قطعه MOX promoter-HBsAg gene-MOX terminator را تشکیل می دهند که اساس کاست بیانی می باشند (Stinchcomb et al, 1980). سپس این کاست دارای عملکرد بیانی درون وکتور پلاسمیدی حاوی عناصر زیر قرار داده شد. ژن مقاومت به کلرامفنیکل به منظور تکثیر در باکتری E. coli، توالی همانند سازی هانسونلا پلی مورفا (HARS1) و ژن URA3 از ساکارومیسس سرویزیه به عنوان مارکر انتخابی^[۱۴] در بررسی انتقال پلاسمید به هانسونلا پلی مورفا می باشند.
پلاسمیدهای دارای توالی HARS1 توانایی بالایی برای ادغام در ژنوم میزبان دارند. امروزه سویه هایی شناسایی شده که دارای بیش از ۶۰ کپی از کاست بیانی خارجی اند که این مطلب به دلیل وجود این توالی می باشد.
۱-۱۱ انتقال (ترانسفرم) وکتورهای بیانی به هانسونلا پلی مورفا
۱-۱۱-۱ روش پلی اتیلن گلیکول
پلاسمیدpRBS-269 با بهره گرفتن از روش پلی اتیلن گلایکول به سویه RB10 انتقال یافت و برای مشخص شدن ادغام پلاسمید به درون ژنوم، غربالگری صورت گرفت (Gregg et al, 1985).
تاکنون چندین سویه ترانسفرم شده با کاست های بیانی الحاقی بطور پایدار تولید شده است و سویه H415 یکی از این سویه هاست که برای بیان آنتی ژن HBs تحت شرایط خاص مورد آزمایش قرار گرفته است (Janowicz et al, 1991).
۱-۱۲ جداسازی سویه های نوترکیب
تشخیص بیان پروتئین با رشد سویه های ترنسفورم شده بر روی محیط های تقریباً مغذی حاوی گلوکز، گلیسرول و یا متانول بررسی می شود. در این راستا، مقدار آنتی ژنHBs تولید شده در این سیستم بیانی در مقایسه با مقدار استاندارد آنتی ژن خالص با روش ایمونوبلاتینگ کمی اندازه گیری شد. میزان تولید د ر سویه H415 در محیط کشت حاوی متانول mg100 بود. زمانیکه سلول ها در محیط حاوی گلیسرول قرار گرفتند سنتز آنتی ژن HBs 70% کاهش پیدا کرد و زمانیکه سلول ها به محیط حاوی گلوکز منتقل شدند آنتی ژنی تولید نگردید که این مطلب نشان دهنده تولید این آنتی ژن به طور طبیعی تحت کنترل ژن MOX میباشد (Rutgers et al, 1988).
۱-۱۳ تنظیم متابولیسم متانول
تنظیم آنزیم های احیاکننده^[۱۵] به روش مهاری و نه القاء صورت می پذیرد. در طی فرایند رشد، در شرایط کمبود گلوکز این آنزیم ها افزایش پیدا می کنند (Egli, 1980). تجزیه و تحلیل منطقه پروموتر ژن کد کننده AOD نشان داده است که در H. polymorpha بیان ژن MOX نیز توسط یک مکانیسم مهاری تنظیم می شود (Roggenkamp, 1984; Sakai and Tani, 1992).
۱-۱۴ فاکتور محرک رشد کلنی گرانولوسیتی^[۱۶] (G-CSF)
در دهه ۶۰ میلادی، دو گروه به طور همزمان روش هایی را برای توسعه و بهبود رشد کلنی های گرانولوسیتی و مونوسیتی مغز استخوان موش و یا سلول های طحال بر روی آگار نیمه جامد مورد بررسی قرار دادند. رشد کلنی این سلولها به حضور فاکتورهایی بستگی دارد که اصطلاحاً آنها را فاکتورهای محرک رشد کلنی(CSF) می نامند. تلاش برای شناخت بیولوژیکی و بیوشیمیایی این محرکها آزمایشگاههای زیادی را تا اواسط دهه ۸۰ میلادی درگیر کرده بود (Metcalf, 2010). این تحقیقات نشان دادند که CSF ها عملکردی اختصاصی و مجزا ندارند بلکه چهار CSF که از نظر بیوشیمیایی کاملاً متفاوت هستند با هم همکاری می کنند. این چهار CSF با توجه به نوع فعالیت شان بر روی کلنی های متفاوت، نامگذاری شدند. به طور مثال GM-CSF که محرک رشد کلنی ماکروفاژها و گرانولوسیت ها می باشد.M-CSF محرک تولید کلنی ماکروفاژها و G-CSF محرک رشد کلنی گرانولوسیتی می باشد.
۱-۱۵ ژن gcsf
این ژن بر روی کروموزوم ۱۷ قرار گرفته و دارای ۴ اینترون است. دو نوع پلی پپتید متفاوت در نتیجه پردازش های مختلف از این ژن ایجاد می شود. تفاوت این دو پلی پپتید در وجود و یا عدم وجود ۳ اسید آمینه می باشد. مطالعات انجام گرفته بر روی بیان این دو نشان می دهد که هر دوی آنها دارای فعالیت های مربوط به GCSF می باشند.
۱-۱۶ پروتئین GCSF
فاکتور محرک رشد کلنی گرانولوسیتی (GCSF)که فاکتور محرک کلنی۳^[۱۷] هم نامیده می شود، یک سیتوکین وهورمون محرک رشد و دارای ۱۷۵ اسید آمینه می باشد. گلیکوپروتئین های طبیعی انسانی در دو فرم وجود دارند. ۱۷۴ آمینو اسیدی و ۱۸۰ آمینو اسیدی که پروتئینی طویل با وزن مولکولی ۱۹۶۰۰ دالتون می باشد. فرم ۱۷۴ آمینو اسیدی بیشترین فعالیت را دارد که در محصولات دارویی به کمک تکنولوژی DNA نوترکیب ساخته می شود. این فاکتور در بافت های مختلف اثربخشی خود را از طریق تحریک مغز استخوان برای ساخت گرانولوسیت و سلولهای بنیادی انجام می دهد.GCSF همچنین توسط اندوتلیوم، ماکروفاژها و تعدادی از سلولهای ایمنی تولید می شود.
شکل ۱-۴ ساختار کریستالی از ۳ مولکول G-CSF انسانی
۱-۱۷ عملکرد پروتئین GCSF
G-CSF مغز استخوان را برای انتشار گرانولوسیت و سلولهای بنیادی در خون تحریک می کند. این پروتئین همچنین باعث تحریک بقاء، تکثیر، تمایز و عملکرد پیش سازه های نوتروفیلی و نوتروفیل های بالغ می شود که تنظیم این واکنش ها از طریق Janus kinase (JAK)، مبدل سیگنال و فعال کننده رونویسی STAT، پروتئین کیناز میتوژنی فعال (MAPK) و فسفاتیدیل اینوزیتول-۳-کیناز انجام میشود.
شکل ۱-۵ مکانیسم عملکرد GCSF
گیرنده های GCSF بر روی سلول های پیش ساز مغز استخوان قرار دارند و در پاسخ به GCSF تحریک می شوند و این باعث رشد و تمایز این سلول ها به گرانولوسیت بالغ می شود. این پروتئین همچنین یک القاء کننده قوی برای انتقال سلول های بنیادی خون ساز هماتوپویتیک از مغز استخوان به درون خون می باشد (Wonganu, 2008).
GCSF همچنین محرک تولید گلبولهای سفید خون نیز می باشد و در انکولوژی و هماتولوژی، در بعضی سرطان های خاص برای افزایش سرعت بهبودی افراد نوتروپنی بعد از شیمی درمانی از شکل نوترکیب آن استفاده می شود. شیمی درمانی سبب تولید سطح غیر قابل قبول (کم) سلولهای سفید خون می شود که این مورد بیماران را در مقابل حملات میکروبی و عفونت ها حساس می نماید.
به نظر میرسدGCSF برای یک بارداری امن در طی مرحله لانه گزینی مؤثر باشد که این امر در بارداری های دوم و سوم بیشتر می شود (Strife, 2013).
در کنار تاثیر بر روی سیستم خون سازی، GCSF همچنین می تواند بر روی سلول های عصبی به عنوان مثال فاکتور نوتروفیک تأثیر بگذارد. در واقع گیرنده های این گلیکوپروتئین بر روی نورون های مغز و نخاع ظاهر می شوند (Cooper, 2011).
همچنین از GCSF برای درمان تخریب بافت قلب از طریق تزریق در خون محیطی به همراهSDF stromal) (cell-derived factor استفاده می شود (Anderlini, 2005) .
امروزهGCSF نوترکیب انسانی در سیستم بیانی باکتری E. coli تولید می شود که با نام فیلگراستیم شناخته شده است. فیلگراستیم از لحاظ ساختاری تفاوت کمی با گلیکوپروتئین طبیعی GCSF دارد. فیلگراستیم (Neupogen) و فیلگراستیم پگیله شده (Neulasta) (PEG-filgrastim) دو نوع تجاری متداول فرم نوترکیب GCSF انسانی rhG-CSF هستند. فرم پگیله، نیمه عمر طولانی تری دارد و این موضوع سبب کاهش ضرورت تزریق روزانه این دارو می شود.
شکل دیگر GCSF نوترکیب انسانی در سلولهای تخمدان هامستر چینی (CHO cells) ساخته می شود که با نام لنوگراستیم شناخته می شود. از آنجا که این سیستم بیانی در سلول پستانداران می باشد، لنوگراستیم تولیدی تفاوت بسیار کمی (غیر قابل تشخیص) در ۱۷۴ آمینو اسید با GCSF طبیعی انسان دارد.
برای اولین بار در سال ۱۹۹۹ در آکادمی بیوتکنیک چین، ژنوم انسان به عنوان رشته الگو برای کلونینگ و بیان GCSF در غدد پستانی موش استفاده شد و قطعه ای به طول ۵/۱ کیلوباز با PCR بدست آمد(Lu, 1999).
در سال ۲۰۰۹ محققین به بیان پروتئین نوترکیب GCSF در مخمرPichia Pastoris پرداختند که نتیجه این تلاش بیان این پروتئین تحت پروموتور AOX1 بوده که در نتیجه القاء با متانول میزان پروتئین شده به ۲ میلی گرم در لیتر رسید (Apte-Deshpande, 2009).
در سال ۱۳۸۷ محققین ایرانی به جهش زایی هدفمند در فاکتور محرک رشد کلنی گرانولوسیت انسانی و کلونینگ و بیان آن در باکتری E. coli پرداختند و نتایج آنها نشان داد که پروتئین نوترکیب مورد نظر با موفقیت در سیستم پروکاریوتی کلون و بیان شده است (حامد ناقوسی، ۱۳۸۷).

الف- حقیقت انسان
قرآن کریم که نخستین و معتبر‌ترین منبع هدایت و محکم‌ترین ارتباط خالق و مخلوق است انسان‌ها را مخاطب قرار داده و همواره آنها را به تدبر در نفس خود فراخوانده است تا انسان بداند چه بوده،چگونه آفریده شده،چه اهدافی را دنبال می‌کند، اکنون در چه نشئه‌ای حضور دارد و مقصد نهایی‌اش کجاست.قرآن کریم خطاب به مؤمنان می‌فرماید:«اى کسانى که ایمان آورده‏اید،به خودتان بپردازید.»(مائده،۱۰۵)در آیه ای دیگر آمده:«و روی زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی[متقاعدکننده]است و در خود شما؛ پس مگر نمی‌بینید؟»(ذاریات،۵۱).

همچنین،مفسرین ذیل آیه ی چهاردهم سوره ی مبارکه ی مؤمنون ،در خصوص حقیقت آدمی بحث کرده و نفس و روح انسان را به عنوان حقیقت وجودی او اثبات کرده اند.
ب- درک و آگاهی انسان
آیات و روایات،درک حقایق را از آن نفس می دانند،آن چنان که امور دیگر مانند اعضا و جوارح،ابزار و در خدمت نفس‌اند، از همین جهت خودفراموشی، فراموشی دیگران و از جمله خدافراموشی را به دنبال دارد.رسول اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی مشهور می‌فرمایند: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه»‏ هرکس خود را شناخت،خدا را می‌شناسد(مجلسی،۱۴۰۴،۲:۳۲).همچنین خداوند متعال در این باره می‌فرماید:«وَ لا تَکُونُوا کَالّذِینَ نَسُوا اللّهَ فَأنْساهُمْ أنْفُسَهُمْ…»(حشر،۱۹)؛و چون کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند و او[نیز]آنان را دچار خود فراموشی کرد.
ج- اعمال و رفتار انسان
از منظر آیات و روایات، نفس علاوه بر اینکه حقیقت انسان را تشکیل می‌دهد، درک حقایق و کسب فضایل، اعمال و رفتار انسان همگی از نفس انسان نشأت می‌گیرد.قرآن کریم در رابطه با اهمیت اعمال و رفتار انسان می‌فرماید: «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهینَهٌ»(مدثر،۳۸)؛هر نفسى در گرو عملى است که انجام داده است.در آیه ی دیگر آمده:«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ»(زلزال،۸ـ۷)؛ پس هر کس به قدر ذره‏اى کار نیک کرده باشد پاداش آن را خواهد دید و هر کس به قدر ذره‏اى کار زشتى مرتکب شده آن هم به کیفرش خواهد رسید.حضرت علی علیه السلام فرمودند:«فَمَنْ شَغَلَ نَفْسَهُ بِغَیْرِ نَفْسِهِ تَحَیَّرَ فِی الظُّلُمَاتِ وَ ارْتَبَکَ فِی الْهَلَکَات»؛پس آن کس که جز به حساب نفس خویش پردازد، خود را در تاریکى‏ها سرگردان،و در هلاکت افکنده است(سید رضی،نهج البلاغه،۲۹۳:۱۳۷۹).خداوند متعال نیز در این باره می‌فرماید:«وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها فَألْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أفْلَحَ مَنْ زَکّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها»(شمس،۱۰)؛سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد؛سپس پلیدکاری و پرهیزکاری‌‌اش را به آن الهام کرد، که هر کس آن را پاک گردانید، بی‌گمان رستگار شد و هر که آلوده‌اش ساخت، بی‌تردید در باخت قرار گرفت.
لیکن آدمی برای رسیدن به کمال بایستی ارتباط درون فردی خود را تقویت کند اما نفس آدمی با وجود منشأ الهی و ویژگی های مثبتی که دارد،به دلیل پیچیدگی ها و ابعاد وجودی همواره با موانعی بر سر راه مواجه است.برای از میان بردن این موانع و تقویت ویژگی های مثبت نیازمند محافظی است که گاه و ناگاه از او حساب کشد و همواره بر او نظارت داشته باشد.این امر مستلزم توجه پیوسته به چهار اصل اساسی است :
۱- مشارطه:شرط‌کردن و تعهد گرفتن از نفس که دنبال گناه نباشد و آنچه سبب غضب الهی است از او صادر نشود و در طاعات واجب کوتاهی نکند(نراقی، بی تا:۶۹۷).این اصل(مشارطه)در کنترل درونی را به گام اول در کنترل بیرونی(تعیین استاندارد)تشبیه کرده‌اند؛ زیرا در تعیین استانداردها و معیارها، شفافیت وظایف و یادآوری آنها مهم است که افراد خود را متعهد به انجام دادن آن بدانند تا بدون هیچ‌گونه عیب و نقصی اجرا کنند(الوانی و همکاران،۱۳۸۶:۲۴۹).
۲- مراقبه: در این مرحله انسان می کوشد تا خطا و لغزشی از او سر نزند و اعمال و رفتار او مطابق با استانداردهاو معیارهای مرحله ی قبل(مشارطه)باشد.مراقبه در دو مورد به کار می‌رود: یکی اینکه خداوند هر انسان بلکه هر موجودی را زیر نظر دارد«إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً»(نساء،۱)؛خداوند مراقب اعمال شماست و دیگری اینکه انسان نفس خود را زیر نظر بگیرد،«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ»(مائده،۱۰۵)؛اى کسانى که ایمان آورده‏اید، به خودتان بپردازید.
۳- محاسبه:در این مرحله انسان،نفس خود را به حساب می کشد و به بررسی عملکرد و رفتار خود می پردازد.آیات و روایات فراوانی که درباره ی حسابرسی روز قیامت وجود دارد،انسان را به حسابرسی از اعمال خویش قبل از حسابرسی خدا فرا می خواند؛«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَد»(حشر،۱۸)؛اى اهل ایمان،خدا ترس شوید و هر کسى نیک بنگرد تا چه عملى براى فرداى قیامت خود پیش مى‏فرستد.این اصل(محاسبه)در مقایسه با گام‌های کنترل بیرونی به مقایسه و تطبیق اطلاعات به دست آمده با استانداردهای از پیش تعیین شده شباهت دارد،زیرا در این اصل فرد عملکرد خود را دقیقاً می‌سنجد تا درستی یا نادرستی آن را کشف کند(الوانی و همکاران،۱۳۸۶:۳۵۰).
۴- معاتبه:در این مرحله،نقاط ضعف شخصیت مشخص می شود و فرد،پیگیر اصلاح نقاط ضعف می شود(زارع،۱۳۸۴)و هر زمانی که خود را مقصر و خطاکار یافت بدون مسامحه در مقام سرزنش برمی آید، زیرا در غیر این صورت تجری نفس بیشتر و به جرم معتاد می‌شود و در نهایت بازداشتن آن از تخطی مشکل می‌گردد(نراقی، بی تا:۷۰۳).
بدین ترتیب انسان با رعایت این اصول،به رابطه اش با خود استمرار می بخشد و با تقویت آن به فردی خودکنترل تبدیل می شود.
در معارف دینی،مفهوم خودکنترلی در مفاهیمی چون محاسبه ی نفس،تقوی و پرهیزگاری و نیز صبر متبلور می شود که در قرآن و روایات به عنوان عاملی مؤثر در سعادت انسان بیان شده است.از میان این تعابیر،محاسبه ی نفس لازمه ی خودکنترلی،تقوی خمیر مایه ی آن و صبر نزدیک ترین و کامل ترین تعبیر برای این مهارت درونی هستند.
۱۰-۲- واژگان مرتبط با کنترل نفس در قرآن و روایات
در قرآن و روایات برخی واژگان با کنترل نفس و خویشتن داری ارتباط معنایی دارند که به دو مورد از آنها اشاره می شود:
۱-۱۰-۲- کاربرد تقوی در قرآن و روایات
در متون دینی،تقوی یک کنترل درونی و معیار و ملاک ایمان به شمار می‌آید و کرامت انسانی و امتیاز‌ها در جامعه ی اسلامی بر اساس تقوی سنجیده می‌شود:«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم»(حجرات،۱۳)؛بهترین شما با تقوا‌ترین شماست.تقوی از ماده وقایه به معنای نگهداری یا خویشتن داری است.وقایه به معنای نگهداری اشیا در برابر اموری است که به آن ها زیان و ضرر می رساند و تقوی قرار دادن روح در یک پوشش حفاظتی دربرابر خطرها ست.به همین دلیل است که تقوی را گاهی به خوف و ترس تفسیر کرده اند.حال آن که خوف ،‌خود سبب تقوی می شود و در عرف شرع،تقوی به معنای خویشتن داری در برابر گناهان است و کمال تقوی آن است که از مشتبهات نیز اجتناب شود(راغب اصفهانی،۱۴۱۶:۸۸۱)
۱-۱-۱۰-۲- کاربرد قرآنی تقوی
آیات بسیاری از قرآن کریم به ستایش و مدح تقوی،امر به آن و ترغیب بر پیشه ساختن آن و آثار دنیوی و اخروی تقوی پرداخته است ؛ در هشتاد موضع امر به تقوی شده است و با چهل و نه آیه متقین را ستوده و در هشتاد و سه آیه اثرات نیکوی تقوی یادآوری شده است.این تذکرات و آیات بسیار قرآن کریم در این موضوع،دلیل متقنی بر اهمیت و آثار تربیتی تقوی است.
قرآن کریم آثار تربیتی تقوی را در دو آیه بیان فرموده است:
آیه ی نخست:یَأَیها الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَینْ‏ِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ یجَْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیم(حدید،۲۸).
ای کسانی که ایمان آورده اید تقوی پیشه کنید و به پیامبر اسلام(ص)ایمان بیاورید تا خدا شما را از رحمتش دو بهره نصیب کند(خیر دنیا و آخرت)و برایتان نوری قرار دهد که به وسیله ی آن حرکت و زندگی نمایید.
در این آیه ی شریف،سخن از بصیرتی است که به انسان های با تقوی داده می شود و آنان در پرتو آن،راه درست را از نادرست به خوبی تشخیص می دهند.البته قابل ذکر است این نور و بصیرت درجه و مراتبی دارد.هر چه درجه ی تقوای انسان بیشتر باشد،نوری که خداوند به او عطا می کند قوی تر است؛در نتیجه راه را به دقت زیر نظر می گیرد و کوچک ترین پستی ها و بلندی های مسیر را درک می کند.
آیه ی دوم:یَأَیها الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ یجَْعَل لَّکُمْ فُرْقَانًا وَ یُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیئاتِکمُ‏ْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیم‏(انفال،۲۹).
ای اهل ایمان اگر تقوای الهی داشته باشید خداوند به شما فرقان می دهد.
منظور از فرقان چیزی است که میان دو شی ء فرق می گذارد.در این آیه ی مبارکه منظور از فرقان این است که خداوند نوری در انسان های با تقوی قرار می دهد تا به وسیله ی آن بتواند به خوبی حق را از باطل تشخیص دهد.انسان به وسیله ی این نور درونی می تواند ایمان را از کفر،هدایت را از گمراهی،اندیشه ی صحیح را از غلط و بینش الهی را از بینش شیطانی جدا نماید و حتی در جریان های اجتماعی و سیاسی نیز صاحبش را از گمراهی نجات دهد (حسنی،۱۳۸۹).
بنابراین از فحوای کلمه تقوی و موارد استعمال آن،دو جنبه سلبی و ایجابی مستفاد می شود.بدین معنا که کسی که درصدد تسلط بر خود برمی آید،هم از انجام امور ناپسند خودداری می کند و تقوی به منزله ی وجدان آگاه فرد است که او را بر تمایلات و شهوات خود مسلط می سازد و از تجاوز به حدود دیگران منع می کند(طالقانی،بی تا،۱:۵۴)و هم خود را ملزم به انجام امور پسندیده می سازد(شریعتمداری،۱۳۶۷:۳۶۵).
از سویی دیگر،اگر تقوی تنها پیروی از عقل یا تسلط عقل بر نفس تلقی شود،معنای عام آن متجلی شده است.لذا تقوای دینی ضمن تأیید تبعیت نفس از عقل و مصونیت نفس در برابر رذیلت های اخلاقی و ترغیب نفس به انجام فضیلت های اخلاقی،اوامر و نواهی دینی را نیز در برمی گیرد و در واقع،بنیانی محکم برای اعمال و رفتار انسان پایه گذاری می کند(شریعتمداری،۱۳۶۷:۳۶۶).
۲-۱-۱۰-۲- کاربرد تقوی در روایات
امیر المومنین حضرت علی علیه السلام می فرمایند:اوصیکم عبادالله بتقوی الله فانها الزمام و القوام
ای بندگان خدا شما را به تقوی توصیه می نمایم زیرا تقوی به منزله ی مهار (عامل هدایت)و پایه(رفتار)است.
در این روایت،تقوی عامل هدایت گر اعمال فرد است و پایه و اساس رفتار وی را تشکیل می دهد(فیض الاسلام،۱۳۵۱:۶۲۰).از این عبارت به خوبی دریافت می شود که تقوی به معنای حفظ نفس یا تسلط بر فرد و در نهایت،هدایت خود در انجام فضیلت ها و خود نگهداری از ارتکاب رذیلت هاست.
بنابرآن چه گفته شد،تقوی اصلی است که هر انسانی باید آن را پیوسته در نظر داشته باشد و تنها،توصیه ای برای مسلمانان نیست،همه ی انسان ها باید پرهیزگار و پایبند به اصول باشند.تقوی یک مفهوم اسلامی است که دو بعد پرهیز و حضور دارد.در رابطه با بعد پرهیز یا خویشتن داری و خودکنترلی،اصلی وجود دارد که همه ی انسان ها باید تابع آن باشند.بر اساس این اصل،هر انسانی باید مهار و کنترل خود را در دست داشته باشد.در بعد حضور نیز،فرد از موقعیت پرهیز نمی کند و خارج نمی شود،که در عین حضور در موقعیت منفی،مصونیت درونی خویش را افزایش می دهد.
۲-۱۰-۲- کاربرد صبر در قرآن و روایات
صبر یکی از عام ترین ویژگی های اخلاقی انسان است و از واژه‏هایی است که در قرآن با تعبیرات گوناگون، بیش از دویست بار آمده‌است، و از جمله مفاهیم بسیار مهمی است که در سرلوحه ی دستورهای قرآن قرار گرفته‌است.
در تعریف صبر این چنین گفته شده است:صبر،شکیبایی و خودداری نفس بر آن چه را که عقل و شرع حکم می کند و آن را می طلبد یا آن چه را که عقل و شرع،خودداری ار آن را اقتضا می کند.بنا براین سخن،واژه ی صبر در لغت به معنای حبس و در سختی و محدودیت و ضیق قرار دادن است(راغب اصفهانی،۱۴۱۲:۴۷۴).
با توجه به این تعریف،صبر صفت بازدارنده و عامی است که دارای دو جهت عمده است :
- از یک سو،گرایش های غریزی و نفسانی انسان را حبس و در قلمرو عقل و شرع محدود می کند.
- از سویی دیگر،نفس را از مسئولیت گریزی در برابر عقل و شرع باز می دارد و آن را وادار به هموار ساختن دشواری پایبندی به وظایف الهی برخود کند.این حالت اگر به آسانی در آدمی محقق شود صبر و هرگاه فرد خود را با مشقت به آن وادار سازد تصبر نامیده می شود(رشاد:۱۳۸۰،۴:۱۵۵).
بنابراین،صبر خویشتن داری و استقامت در برابر مطلق مکاره ها و تنگناها و مصدر و خاستگاه بسیاری از فضایل اخلاقی است و با آن چه در تعریف خودکنترلی گفته شد،هم معنا است.
۱-۲-۱۰-۲- کاربرد قرآنی صبر
صبر،ریشه ی لغاتی است که در قرآن بسیار به کار رفته است.در قرآن،صابران از دوستان و محبوبان خدا به شمار رفته اند(…والله یحب الصابرین (آل عمران،۱۴۶)؛خداوند استقامت کنندگان را دوست می دارد).و خداوند همیشه همراه صابران است(…وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ(انفال،۴۶)؛و صبر و استقامت کنید که خداوند با استقامت کنندگان است).
صبر در آزمایش های الهی،سنگ محک شناخت و روشن شدن چهره ی مجاهدان و صابران است(وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُم (محمد،۳۱)؛ما همه شما را قطعاً می آزماییم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند، و اخبار شما را بیازماییم) و به همین علت است که صبر، در قرآن کلید بهشت و میزان درجات بهشتیان شناخته شده است(سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّار (رعد،‌۲۴)؛[و به آنان می گویند:]سلام بر شما بخاطر صبر و استقامتتان.چه نیکوست سرانجام آن سرا[ی جاویدان].).
از منظر اسلام،صبر از چنان اهمیتی برخوردار است که در سراسر قرآن،اجر بی حساب فقط در مورد صابران مطرح شده است(قُلْ یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَهٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَهٌ إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ(زمر،۱۰)؛بگو:ای بندگان من که ایمان آورده اید! از[مخالفت] پروردگارتان بپرهیزید! برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده اند پاداش نیکی است! و زمین خدا وسیع است، [اگر تحت فشار سران کفر بودید مهاجرت کنید] که صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند)،و پیامدهای این فضیلت اخلاقی،صاحبان خود را در زمره دوستان و محبوبان خدا قرار داده است(و الله یحِب الصابرِینَ)(آل عمران،۱۴۶)؛و خداوند استقامت کنندگان را دوست دارد).
۲-۲-۱۰-۲- کاربرد صبر در روایات
در کتب روایی،روایات بسیاری در باب صبر آمده است.صبر از جمله مفاهیمی است که به دلیل ویژگی ها و پیامدهای آن،دایره ی وسیعی را شامل می شود.آن چنان که در برخی از روایات تقسیمات بسیاری درمورد صبر شده است.در روایتی نقل شده از رسول اکرم صلی الله علیه و آله این چنین آمده است:«الصَّبْرُ ثَلَاثَهٌ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَهِ وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَهِ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَهِ.»(کلینی رازی،۹۱:۲،۱۳۶۲)صبر بر سه قسم است: صبر در مصیبت و صبر بر طاعت و صبر از گناه.بنابر این روایت،صبر برمعصیت،مصیبت و طاعت نشان از وسعت دایره ی موضوعی صبر دارد.
در روایتی دیگر که از امیرالمؤمنین ،حضرت علی علیه السلام نقل شده است،صبر را به دو مسأله تعمیم داده اند: «الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَهِ حَسَنٌ جَمِیلٌ وَ أَحْسَنُ مِنْ ذَلِکَ الصَّبْرُ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْکَ وَ الذِّکْرُ ذِکْرَانِ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصِیبَهِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَیْکَ فَیَکُونُ حَاجِزا.»(کلینی رازی،۹۰:۲،۱۳۶۲)صبر بر دو گونه است:صبر در مصیبت که نیکو و زیباست و نیکوتر از آن صبر و خود داری از چیزی است که خدای عز و جل آن را بر تو حرام کرده و ذکر نیز بر دو گونه است:ذکر خدای عز و جل هنگام مصیبت و بهتر از آن ذکر و یاد خدا است در آن چه بر تو حرام کرده، تا مانع تو شود.در این روایت،حضرت امیرعلیه السلام،آن چه را که موجب صبر می شود را نیز بیان فرموده اند.
در تقسیم بندی موضوعی این فضیلت اخلاقی،امام باقرعلیه السلام نیز در روایتی مشابه این روایت،صبر را بر دو قسمِ صبر بر بلاء و صبر بر حرام الهی، تقسیم می نماید و با فضیلت ترین صبر را ترک حرام الهی و این چنین معرفی فرموده اند:«الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عَلَی الْبَلَاءِ حَسَنٌ جَمِیلٌ وَ أَفْضَلُ الصَّبْرَیْنِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحَارِم.»(کلینی رازی،۹۱:۲،۱۳۶۲)صبر بر دو گونه است؛صبر بر بلا که خوب و نیکو است، ولی بهترین این دو صبر، پرهیز از محرمات است.
۳-۲-۱۰-۲- پایه های روان شناختی و مؤلفه های کسب صبر و شکیبایی
الف- مشخص بودن هدف(رضایت خدا)
صبر مانند هر رفتار دیگر نیاز به انگیزه دارد و نخستین چیزی که ایجاد انگیزه می کند،هدف است.وَ اصْبرِوَ مَا صَبرکَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لَا تحزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لَا تَکُ فىِ ضَیْقٍ مِّمَّا یَمْکُرُون(نحل،۱۲۷).اگر هدف مشخص نباشد،فرد نمی داند چرا و به چه دلیلی باید سختی ها را تحمل کند،در نتیجه نمی تواند صبر کند.از این رو قرآن هدف صبر را رضایت خداوند بیان می کند:وَ الَّذِینَ صَبرَُواْ ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبهم وَ أَقَامُواْ الصَّلَوهَ وَ أَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلَانِیَهً وَ یَدْرَءُونَ بِالحسنَهِ السَّیِّئَهَ أُوْلَئکَ لهمْ عُقْبىَ الدَّار(رعد،۲۲).
ب- ارزشمند بودن هدف(ارزشمندی زندگی اخروی در برابر زندگی دنیوی)