اینکه سگ را پوستینی هست باز
خانه ها لیکن ز بی نانی خراب است ای دریغ
بذل و بخشش بر تهی دستان صوابست ای دریغ
سر به سر مردند اطفال یتیم
ای نواداران ز یأس بینوایان، الحذر
ای توانگر زین همه ظلم نمایان، الحذر

(دیوان ملک الشعرا بهار، ۱۳۸۷: ۳۳۸-۳۳۹)
شعر نیما هم در این دوره سرشار از اندیشه های اجتماعی است، اما این سروده ها که اتفاقا” اکثر آنها در مورد جامعه و مردم است تا چه اندازه برای مردم آن زمان قابل فهم بود؟ توقع نابه جایی است اگر انتظار داشته باشیم در آن محیط خفقان و استبداد مردم شعر های نیما را که همگی دارای سمبل و پیچیدگی و نماد هستند را بدون توجه به تفسیر های آن را درک کرده باشند

برای نمونه در این قسمت شعر (ققنوس) که یک شعر اجتماعی است را مورد توجه قرار می دهیم، انتخاب این عنوان برای شعر، آن هم از میان اسطوره ها و گذشته ادبیات خود نشان از بهره مندی نیما از شعر سنتی دارد «نیما برای تصویر شعر خود به شخصیت این پرنده توجه دارد ، وی از شرح و تفسیر حماسی ققنوس، که از خاکستر خود، دوباره به دنیا می آید، بهره می گیرد، ققنوس در شعر نیما نمادی از بیدار شدن دوباره است، بیدار شدن از اضطراب های زمان و بیدار کردن هم میهنانش، از زندگی بدون هدف و بیهوده… قشر سطحی شعر غیر منظوم و فاقد لطافت شاعرانه است، اما در عمق آن معانی وسیع فلسفی و اجتماعی، با ترکیبی استعاره ای و ساختمانی سمبلیک، مخصوص به خود نیما یوشیج بطن شعر را می سازد». ( ورا.ب، ۱۳۸۰ : ۳۹ – ۴۲)
ققنوس مرغ افسانه ای است و یادآور عظمت کهن ایران، اما این پرنده اسطوره ای، بوسیله (وزش باد های سرد) آواره شده است، آوای ققنوس اینک( گم شده) را دیگر هیچ کس نمی فهمد:
ققنوس، مرغ خوش خوان آوازه جهان
آواره مانده از وزش بادهای سرد
بر شاخ خیزران بنشسته است فرد
برگرد او به هر سر شاخی پرندگان
او نامه های گمشده ترکیب می کند
از رشته های باره ی صدها صدای دور …
و در ادامه شاعر بسیار زیبا و مختصر فضای حاکم بر جامعه و مردم را ترسیم می کند
جای که نه گیاه در آنجاست، نه دمی
ترکیده آفتاب سمج روی سنگ هاش
نه این زمین و زندگی اش چیز دلکش است
حس می کند که آرزوی مرغ ها چو او
تیره است همچو دود، اگر چند امیدشان
چون خرمنی ز آتش
در چشم می نماید و صبح سفیدشان
حس میکند که زندگی او چنان
مرغان دیگر ار به سرآید
در خواب خورد
رنجی بود کزان نتوانند نام برد
(طاهباز، ۱۳۷۱ : ۲۲۲)
در این شعر« ققنوس فرتوت و امانده که افول خود را احساس می کندسوی خرمن آتش پرواز می کند… در این تمثیل لزوم یک تحول انقلابی در جامعه فرتوت و درمانده آن موقع بیشتر احساس می شود».( خامه ای، ۱۳۶۸ : ۲۴ – ۲۳)
ناگاه چون به جای بال و پر می زند
بانگی برآرد از ته دل سوزناک و تلخ
که معنیش نداند هر مرغ رهگذر
آنگه از رنج های رونیش مست
خود را به روی هیبت آتش می افکند
(طاهباز، ۱۳۷۱: ۲۲۳)
در یک تحلیل کلی در مورد شعر های دوره رضاشاه، می توان به طور خلاصه به ویژگی های زیر اشاره کرد، از نظر محتوا شعر های سیاسی و جتماعی همراه با هم و تقریبا” به یک اندازه در سروده های شاعران این عصر دیده می شود، فرخی در اندیشه سیاسی خودش تا آخر عمر پا برجا می ماند و سرانجام نیز در زندان رضاشاه کشته می شود در شرایطی که اختناق به حدی است که هیچ شعری راجع به او سروده نمی شود،درون مایه های شعر بهار با یک فراز و نشیب تا ۱۳۱۳ ه.ش سرشار از اعتراض و مخالفت است،پروین اعتصامی با انتخاب یک راه و روش جدید و شیوه بیان غیرمستقیم و استفاده از زبان و مفاهیم قدیمی، نسبت به سایرین در تبیین مضامین اجتماعی و گاهی هم سیاسی از توفیق بیشتری برخوردار می گردد، معدود شعرهای باقی مانده از عارف نیز در این دوره اکثرا” در مخالفت و اعتراض با استبداد است، اشعار نیما نیز از نظر محتوا تفاوت چندانی با دیگران ندارد امّا شیوه سخن گفتن او با دیگران تفاوت اساسی دارد، زبان وی در این دوره از سادگی به سوی تمثیل گرایی و سپس به طرف نماد حرکت می کند، به غیر از اینان و چند شاعر دیگر، بقیه «ادبای رسمی هستند که هرکس جنگ و مجموعه ای ترتیب می داد و نام آنها به عنوان شاعر زینت بخش مجموعه ها می شد». ( شفیعی کدکنی، ۱۳۵۹ : ۵۰) در پایان ذکر این نکته لازم است که در این دوره قدرت ارتباط با مردم و تأثیرپذیری جامعه شاعری بسیار اندک است دلیل آن نیز واضح و روشن است و نیاز به تکرار ندارد.
فصل سوم
دوران سلطنت محمدرضا پهلوی
۳-۱-اوضاع سیاسی تاریخی دوره اول حکومت محمدرضا شاه پهلوی ( از شهریور ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۳۲)
با هجوم نیروهای انگلیس و شوروی در شهریور ۱۳۲۰ و تضعیف استبداد رضاخان، نارضایتی های سرکوب شده شانزده ساله به یکباره طغیان کرد و بیرون ریخت،« افسران از پایتخت گریختند، سربازان به روستاهای خود فرار می کردند، رؤسای ایلات و عشایر و صاحبان قدرت و نفوذ محلی که قدرت مرکزی از آنها سلب خودمختاری کرده بود جرأت یافتند آزادانه خرده گیریهای خود را بر زبان آورند و سپس از تهران گریختند و به سوی دار و دسته های طایفه ای خود روانه شدند، سیاستمداران کهنه کار به صحنه عمومی برگشتند، رهبران مذهبی از کتابخانه های حوزه ها خارج شدند و وعظ و خطابه را از سر گرفتند همه و همه، حتی نمایندگان چاپلوس جسارت به خرج دادند عدم وابستگی خود را اعلام و ارباب سابق خود را متهم کردند، بدین ترتیب دوران سکوت جای خود را به فریاد نمایندگان پرشور، روزنامه نگاران سرزنده و با نشاط، رهبران صریح الهجه حزبی و تظاهرکنندگان ناراضی داد».( آبراهامیان ، ۱۳۷۸ : ۲۰۸) دولت های شوروی و انگلیس در این دوره حتی به فکر تغییر رژیم نیز افتادند، برای این نیت محمد علی فروغی به عنوان آخرین نخست وزیر رضاخان انتخاب گردید تا به عنوان رئیس جمهور حکومت را بدست گیرد اما فروغی این پیشنهاد را نپذیرفت وی حتی با ترساندن انگلیسی ها از اینکه با این کار روس ها تسلّط حکومت را به دست می گیرند،انگلیس را از این کار منصرف ساخت، سرانجام « در جلسه فوق العاده سه شنبه ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ شمسی مجلس شورای ملّی هیئت دولت جدید( کابینه محمد علی فروغی) در مجلس حضور یافت و استعفای رضاشاه را از سلطنت قرائت کرد و سلطنت پسر او محمد رضا پهلوی را اعلام داشت».( ذاکر حسین ، ۱۳۷۷: ۱۹)در دوران شانزده ساله رضاشاه قدرت منحصرا” در دست وی بود اما دوران سلطنت محمدرضا را می توان به دو دوره نسبتا” متفاوت تقسیم کرد:
۱-از سقوط نظامی رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰ تا مردادماه ۱۳۳۲
۲-از مرداد ۱۳۳۲ که سلطنت نظامی محمدرضا شروع می شود تا پیرزی انقلاب اسلامی
در دوره اول حکومت محمدرضا شاه یعنی از شهریور ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۳۲ « قدرت در بین پنج قطب جداگانه دست به دست می شد دربار مجلس،کابینه، سفارتخانه های خارجی و مردم». ( آبراهامیان، ۱۳۷۸ : ۲۰۸) در هر کدام از این مراکز قدرت، کشمکش های درونی خاصی وجود داشت، هریک خواهان حکومت متفاوتی بودند، مشاوران غیر نظامی خواهان دموکراسی مشروطه حقیقی، افسران ارتشی علاقمند به ایجاد دوباره استبداد قدرتمند، مجلس به جناح های مختلف تقسم شده بود، بعضی طرفدار انگلیس، بعضی هوادار روس و برخی متمایل به قدرت جدید آمریکا، این مراکز قدرت بیشتر درگیریهای خود را به درون کابینه کشاندند و منجر به بی ثباتی دائمی در این دوره شدند حکومت محمدرضا نیز در سال های اول حداقل در پنج سال اول تا زمانی که روس ها نیروهای خود را از خاک ایران بیرون کشیدند با مشکلات متعددی روبه رو بود
ترس از سلطه مجدد نیروهای انگلیس و روس، محمدرضا شاه را به سوی قدرت جدید نزدیک می ساخت. بعد از مسأله ورود آمریکایی ها به ایران، آنچه در این دهه بیش از همه جلب توجه می کند تشکیل احزاب سیاسی در ایران است، چیزی که رضاشاه تمام آنها را برچیده بود
همچنان که ذکر شد یکی از ویژگی های این دوره بی ثباتی نسبی بود، تشکیل دوازده کابینه خود از این بی ثباتی حکایت دارد، ورود احزاب سیاسی و ناآگاهی آنان از اوضاع بین المللی خود در این بی ثباتی بی تأثیر نبود. اما با خارج شدن نیرو های روسیه از ایران در سال ۱۳۲۵ اندک اندک کشور به سوی آرامش حرکت کرد و محمدرضا شاه نیز از آن بی تجربگی سال های اول حکومت دور شده بود، و با توطئه ای در ۱۳۲۷ فعالیت حزب توده و رهبران مذهبی را محدود ساخت و آن توطئه طرح ترور شاه بود که در دانشگاه تهران اجرا شد و عامل ترور سریعا” کشته شد« در اواسط بهمن ماه ۱۳۲۷ که شاه از دانشگاه تهران بازدید می کرد، هدف گلوله یک عکاس قرار گرفت و زخمی شد، بدین ترتیب، فرصتی که به دنبالش بود فراهم گردید… شاه با بهره گیری از حس همدردی مردم و این ادعا که قاتل به توطئه گران کمونیستی – مذهبی وابستگی داشت، سرکوب مخالفان را بلافاصله آغازکرد،وی در سراسر کشور حکومت نظامی اعلام کرد، همه روزنامه ها و مجلات مهم منتقد دربار را تعطیل کرد و حزب توده را غیر قانونی اعلام نمود، آیت ا… کاشانی را به بیروت تبعید کرد، مصدق را در املاک خودش محدود ساخت و کوشید پای قوام را به این توطئه بکشاند». (آبراهامیان، ۱۳۷۸: ۳۰۸) بدین ترتیب هم چنان که مصدق، قوام و سایر مخالفان گفته اند« محمدرضاشاه آن تیراندازی را به کودتایی سلطنتی تبدیل کرد». (همان: ۳۰۹)قدرتمند شدن رضاشاه و انجام دادن اقداماتی این چنینی مردم را به یاد دیکتاتوری رضاخان انداخت
از مهم ترین رویدادهای دوره اول حکومت محمدرضاشاه می توان به ملی شدن صنعت نفت و نخست وزیری مصدق اشاره کرد، در این دوره می توان از رویدادهای دیگری همانند، اعلام رأی دادگاه لاهه به نفع ایران، ریاست مجلس آیت ا… کاشانی، توطئه سفارت انگلستان علیه ایران و بستن این سفارت به دستور مصدق،حمایت مذهبی از کابینه مصدق،خروج شاه از ایران در اسفند ۱۳۳۱، مخالفت آیت ا… کاشانی با مصدق، انحلال مجلس به وسیله مصدق، حمایت گسترده مردم در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ از نخست وزیر بعد از شکست طرح اولیه براندازی حکومت او وسرانجام کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نام برد.