عنوان: مطالعه سیکل تولیدمثلی افعی قفقازی در ماه­های مختلف سال
چکیده
هدف ما از این تحقیق، مطالعه سیکل تولیدمثلی افعی قفقازی در ماه­های مختلف سال است و تاکنون مطالعه­ ای در این وسعت در مورد چرخه تولیدمثلی ماده این گونه در داخل گزارش نشده است. مار قفقازی Gloydius halys caucasicus، گونه­ سمی، خطرناک و زنده­زا و جزءافعی­های حفره­دار می­باشد. این گونه مار به طور گسترده­ای در مناطق مختلف ایران پراکنده است (Latifi, 2000) و زیستگاه آن دراستان­های تهران، گیلان، مازندران، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و سمنان می­باشد (Latifi, 2000;1991 ). در این پژوهش ۴۲ حلقه مار قفقازی ماده در ماه­های خرداد، مرداد و شهریور سال۱۳۹۲ از دو منطقه لار دماوند و طالقان جمع­آوری و از تیر- آبان ماه مورد بررسی قرار گرفتند. این مارها از نظر پارامترهای مورفومتریک جانور، اندازه گیری فولیکول­ها، مراحل رشد فولیکول­ها، ویژگی­های تخمدان­ها و مجرای تولیدمثلی و ذخیره اسپرمی در مجرای تخم بر مورد مطالعه قرار گرفتند واز این طریق جانور ماده بالغ وسیکل تولید مثلی آن مشخص و تعیین شد. نتایج نشان داد، میانگین اندازه طول بدن از پوزه تا منفذ کلوآک(cm1/3±۱/۴۴)، میانگین طول دم از منفذ کلوآک تا انتهای دم(cm9/0±۱/۵)، میانگین وزن جانور(g5/19±۹/۷۶)، میانگین طول مجرای تولید مثلی راست(mm6/36±۹/۱۷۲)، میانگین طول مجرای تولید مثلی چپ(mm7/30±۶/۱۳۰)، میانگین قطر مجرای تولید مثلی راست(mm4/2±۴/۸)، میانگین قطر مجرای تولید مثلی چپ(mm2/2±۸)، میانگین وزن تخمدان راست (g09/0±۳۳/۰)، میانگین وزن تخمدان چپ(mm12/0±۳۳/)، میانگین طول تخمدان راست (mm9/11±۴/۵۴)، میانگین طول تخمدان چپ(mm5/8±۱/۴۱)، میانگین عرض تخمدان راست (mm5/1±۱/۵)، میانگین عرض تخمدان چپ(mm2/1±۲/۵)، میانگین حجم تخمدان راست(mm³2/3465/648)، میانگین حجم تخمدان چپ(mm³2/2817/670)، با بررسی مراحل رشد فولیکول ها از روی سایز آنها مشخص شد فولیکول­های تخمدانی از نوع I(mm3/3-08/2) و mm) II4/8-7/5( و فولیکول­های مجرایی از نوع III(mm9/22- 5/20) وIV( mm8/38-3/29) بودند. همچنین در بررسی وجود اسپرم در مجرای تولید مثلی جانور ماده این گونه افعی در ماه های مورد بررسی، ذخیره اسپرمی مشاهده نشد. به طور کلی به نظرمی­رسد تخمک­گذاری در این افعی ماده از اوایل خرداد تا اوایل تیر ماه اتفاق می­افتد و‌ حاملگی اواسط تیر تا اواخر شهریور ماه رخ می­دهد و زمان زایمان در اواخر شهریور ماه بود و احتمالاً جفت گیری در خرداد ماه انجام گرفته است.

واژگان کلیدی: مجرای تولید مثلی ماده، افعی قفقازی، رشد فولیکولی

فصل اول
کلیات
۱- مقدمه
سرزمین ما در حدود ۱۶۴۸۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. ایران از لحاظ جغرافیایی جانوری پیچیده ترین منطقه آسیای جنوب غربی می­باشد. Stearns در سال (۱۹۸۴) نتیجه گرفت که ویژگی­های زیست نامه خزندگان به شدت تحت تأثیر سایز و فیلوژنی است.
Stearn اطلاعات به دست آمده از ۶۱ گونه مارمولک و مار را آنالیز کرد که شامل ویژگی های زیر بود: میانگین طول پوزه – مخرج ماده های بالغ، سایز کلاچ تخم(clutch) سن بلوغ، وضعیت تولید مثل و تعداد بچه ها در هر سال می­باشد. در بررسی های زیست نامه­ای؛ بهترین سنجش کلی سایز بدن، وزن است.آن تنوع بیشتری در ویژگی های زیست نامه ای را نسبت به دیگر سنجش ها و مقیاس ها توضیح می دهد و مستقیم به فیلوژنی حیوان مرتبط است(Western, 1979; Lindstedt and Calder 1981; Western and Seemakula 1982).اگرچه اطلاعات طول خیلی فراوان تر ازاطلاعات وزن در نوشته است، طول مقیاس ضعیف سایز بدن در میان گونه خزندگان می­باشد. و مارها غالباً به علت عوامل مختلف طبیعی مثلاً اختلاف شدید درجه حرارت در فصول مختلف یا کمیاب بودن شکار برای تأمین غذا از منطقه ای به منطقه دیگر مهاجرت می­ کنند.امروزه برای حفظ گونه های جانوری که در معرض انقراض و همچنین دسترسی آسان به نژاد جانوری مورد استفاده در تحقیق و تولید فرآورده های بیولوژیک، از روش­های جمع آوری، ذخیره و نگهداری سلول های جنسی و جنینی جانوران و بکارگیری این سلول ها برای انجام باروری های یاری شده و تکثیر آزمایشگاهی جانوران استفاده می­ شود(مشیری،۱۳۹۰).شرایط آب وهوایی وزیست محیطی تاًثیر به سزایی بر پارامترهای تولید مثلی جانور دارد. افعی قفقازی Gloydius halys caucasicus، از مارهای سمی و زنده زا و افعی­های حفره­دار باانتشار جغرافیایی در مناطق کوهستانی و جنوب غربی و جنوب شرقی دریای خزر، جنوب شرقی آذربایجان، مناطق جنوبی ترکمنستان، شوروی سابق، شمال ایران و در منتهاالیه شمال غربی افغانستان و پراکندگی آن در استان های تهران، گیلان، مازندران، گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی و سمنان می­باشد.

( Farzanpey, 1990; Lati i M, 1991; Lati i M, 2000).
ازاین مار برای تولید فرآورده ­های بیولوژیک همچون سم وسرم­های درمانی ضد مار گزیدگی استفاده می شود. آنزیم های موجود در این سم نیز اهمیت دارویی دارد (Johnson et al., 2004 Gist D et al., 2000). هدف ما از این تحقیق، مطالعه سیکل تولید مثلی و شناسایی وضعیت تولیدمثلی افعی قفقازی ماده ایران است. تاکنون مطالعه ای در مورد چرخه تولیدمثلی این گونه در کشور گزارش نشده است. سیکل تولید مثلی مار ماده شامل مطالعه پارامترهای مورفومتریک، اندازه گیری فولیکول ها، مراحل رشد فولیکول ها، بررسی ماکروسکوپی تخمدان ها و مجاری تولیدمثلی و ذخیره اسپرمی در مجرای تخمیر می باشد.
۱-۲- کلیات تحقیق
مطالعات روی جانور افعی قفقازی ماده Caucasicus به منظور شناخت بهتر، شناسایی خصوصیات و ویژگی های رفتاری، مورفولوژیکی و تولید مثلی صورت می­پذیرد و تاکنون مطالعات اندکی در مورد این گونه گزارش شده است. مطالعه چرخه تولید مثلی که به بررسی پارامترهای موفولوژیکی و تولید مثلی می پردازد در این زمینه می ­تواند، مفید واقع شود. با توجه به این موضوع که در موسسات سرم سازی و واکسن سازی ایران از سم ­مارها برای ساخت سرم و تحقیقات دارویی استفاده می­ شود، اکثر تحقیقات انجام گرفته در مورد مکانیسم واثر سم می­باشد و مطالعات روی سیستم داخلی مار اعم از سیستم تولید مثلی، نحوه جفت­گیری، لقاح مصنوعی، تشخیص بافتی و…… به ندرت انجام شده است. مطالعات موفولوژیکی و فیزیولوژیکی مارها، راهی برای شناخت بهتر جانور و استفاده از اطلاعات به دست آمده در جهت حفظ، تکثیرو نگهداری آنها و در نهایت استفاده از محصولات این جانداران در فرآیندهای داروسازی و پزشکی می­باشد.

فصل دوم
مروری بر منابع
۲-کلیات درباره خزندگان
درباره پیدایش خزندگان نظرها و عقاید مختلفی وجود دارد. مطالعه فسیل شناسی ثابت می کند که این جانوران بیش از یکصد میلیون سال پیش (۱۳۵- ۶۵میلیون سال) و قبل از ظهور پستانداران در کره زمین وجود داشته اند (لطیفی، ۱۳۷۹).از نظر جنین شناسی، خزندگان از ماهی ها و دوزیستان متمایز هستند. این جانوران در مرحله از زندگی دارای پوسته سختی می­باشند. خزندگان مانند پرندگان و پستانداران دارای کیسه جنینی هستند. حرارت بدن پرندگان و پستانداران با تنظیم شدن متابولیسم بدن تأمین می گردد ولی خزندگان قادر به انجام این عمل نیستند لذا سرما و گرما را با حرکت خودشان از محیط زیست کسب می کنند. بطور کلی ممکن است خزندگان را به دارا بودن کیسه جنینی اکتودرمی معرفی کرد و مشخصات زیر را به آنها نسبت داد:
سطح بدن از پوست شاخی و خشک پوشیده است. جلد معمولاً دارای پولک و غده پوستی است. غالباً دو جفت زائده حرکت در این جانوران به چشم می­خورد. زوائد حرکتی لاک پشت آبی به صورت باله تغییر شکل یافته است و جانور در هنگام شنا کردن در آب از آنها استفاده می­ کند. دست و پا در مارمولک ها بسیار کوتاه و در مارها کاملاً از بین رفته است. خزندگان به دلایل زیر از دوزیستان کامل تر هستند:
۱) پوست پولک دار بوده و مقاومت جانور را در محیط خشک افزایش داده است.
۲) زوائد حرکتی در این جانوران برای حرکت نسبتاً سریع بکار می رود.
۳) دیواره ناقص بطن ها، تا حدودی خون روشن را از خون تیره مجزا می­ کند.
۴) اسکلت به طور کامل استخوانی شده است.
۵) تخم خزندگان از وجود غشاء و پوسته بهره مند است.
بدن مار یا سوسمار و اغلب مارمولک ها کشیده است و از سر، گردن، تنه و دم مشخص و چهار زائد حرکتی تشکیل می یابد. بدن لاک پشت را دو لاک سخت برای محافظت بدن می پوشاند و سر، ضمائم حرکتی و دم به داخل آن کشیده می شوند. مارها از جثه باریک و استوانه ای برخوردارند و فاقد زوائد حرکتی هستند. امروزه شش گروه از رده خزندگان در دنیا زیست می­ کند. بیست و دو گونه سوسمار از رده کروکودیلیا (Crocodilia) و یک گونه مارمولک مانند یا مارمولک یال دار به نام تواتارا (Tuatara) از رده رینکوسفالیا Ryncho Cephalia و سفره مار از خانواده انگویده (Anguidae) به نام افی ساروس Ophisaurus و بالاخره بزرگترین رده خزندگان بنام اسکواماتا (Squamata) که شامل سه گروه مارمولک های کرمی شکل Amphisba enians، مارمولک های Lizards و مارها Snakes می­باشند.
۲-۱- مارها
مارها از رده سوسماریان (Sauropsid)، زیر رده دوکاران (Diapsida)، فرو رده پولک سوسمار شکلان(Lepidosauromorpha)، بالا راسته پولک سوسماران (Lepidosauria)، راسته پولکداران (Squamata)، زیر راسته ماران (Serpentes) هستند (سی، کنت، ۱۳۸۵).
۲-۱-۱- جایگاه مارها در طبقه بندی
خزندگان اولین مهره دارانی هستند که با بیش از ۷۰۰۰ گونه فضای بزرگی از زیستگاه های آبی و خاکی را اشغال می کنند. قدمت خزندگان بیش از ۱۶۰ میلیون سال است. امروزه چهار گروه از خزندگان باقیمانده اند؛ اولین گروه ها مارها و مارمولک ها از راسته اسکواماتا هستند، دومین گروه کروکودیل ها هستند، که به مدت ۲۰۰ میلیون سال زنده ماندند، که احتمال از بین رفتن آنها به وسیله انسان وجود دارد. گروه سوم به لاک پشتان از راسته تستودینه تعلق دارند. گروه آخر tuatara در نیوزلند هستند. مار خزنده ای فلس دار و مهره دار است که با مارمولک خویشاوندی نزدیک دارد.
۲-۱-۲- زیستگاه مارها
مارها به جز قطب جنوب تقریباً در سایر قسمت های دنیا وجود دارند. اغلب مارها روی زمین یا زیر زمین زندگی می کنند اما برخی از انواع آنها هم وجود دارند که درختان یا آب را برای زندگی انتخاب می­ کنند. کنار رودخانه ها و مرداب ها نیز مکان مورد علاقه آنهاست.
۲-۱-۳- تشخیص و طبقه بندی مارها
مارها انواع سمی، نیمه سمی و غیرسمی دارند. شناسایی مارهای سمی از غیر سمی فرم ظاهری، پولک ها و دندان ها بهترین راهنما هستند. حرکت مارهای سمی بسیار آهسته است. مارهای سمی سر مثلثی شکل و پهن تر از گردن دارند. یک سوراخ (حفره) بین چشم ها و بینی آنها وجود دارد که گیرنده حرارت و ارتعاش است، مردمک آنها بیضی و عمودی است، در فک فوقانی دارای ۲ عدد دندان نیش غیرمتحرک و بعضاً متحرک هستند. در مارهای غیرسمی معمولاً سر مار به اندازه بدن در امتداد آن قرار دارد و از پولک های مشخص و درشت پوشیده شده است و حرکت آن سریع است. در حدود ۳۰۰۰ گونه مار در سطح جهان فقط ۴۰۰ گونه آنها سمی می باشند و از میان آنها فقط ۵۰ گونه خطرناک بوده و می توانند برای انسان مشکل ساز باشند.
۲-۱-۴- اهمیت ویژگی های ریختی مارها
ویژگی های ریخت شناسی بیشتر برای تشخیص گونه و زیرگونه مورد استفاده قرار می گیرد. برای تشخیص و رده بندی مارها از ویژگی هایی مانند رنگ، طرح، شکل و تعداد برخی از پولک ها، شکل استخوان های سر و نیز می توان از اندازه گیری ها استفاده کرد (فرزان پی، ۱۳۶۹).
۲-۱-۵- پوشش بدن مارها
پوشش بدن مارها از دو بخش اپیدرم و درم تشکیل شده است (جزایری، ۲۰۱۲؛ فرزان پی، ۱۳۶۹). پوشش بدن مارها مانند سایر خزندگان دارای پوستی غیرقابل نفوذ اند و بنابراین هیچ نقشی در تنفس آنها ندارد و نیز هیچ غدد ترشحی در پوست آنها یافت نمی شود (Bently et al., 1996).
۲-۱-۶- خصوصیات اختصاصی بدن مارها
مارها فاقد دست، پا، جناغ سینه و استخوان لگنی هستند.
۲-۱-۶-۱- اسکلت
اسکلت مارها خیلی پیچیده نیست زیرا مارها فاقد و دست و پا هستند. بدن مارها از مهره های متعددی تشکیل شده است. مارها تعداد زیادی دنده دارند که بالغ بر یک صد عدد است. دنده ها خیلی محکم به مهره ها متصل شده و از جلو آزاد بوده به جناغ سینه اتصال ندارد در حقیقت مارها فاقد استخوان جناغ سینه هستند. حرکت آرواره در مارها بسیار خیره کننده است. آرواره بالا در انسان ثابت است ولی در مارها آرواره بالا توسط رباط های ماهیچه ای به جمجمه متصل است و قابلیت تحرک زیادی دارد. آرواره پائین به وسیله ماهیچه و پوست به هم متصل هستند که اجازه می دهد به طور مستقل باز شود. آرواره پائین و بالا به وسیله استخوان کوادرات به یکدیگر متصل هستند که قادر است دو آرواره را به اندازه ۱۵۰ درجه باز کند.
۲-۱-۶-۲- ارگان های حسی
ارگان های حسی در مار منحصر به فرد است و با پستانداران و دیگر حیوانات متفاوت است. مارها از حس بویایی و لامسه بسیار قوی برخوردارند.
۲-۱-۶-۳- بینایی
چشم مارها فاقد پلک است ولی همیشه با یک غشای نازک و شفاف محافظت می شود و در هر بار پوست اندازی تعویض می شود. بیشتر مارها بینایی نسبتاً ضعیفی دارند. مارها رنگ ها را نمی توانند ببینند اما چشم آنها به رسپتورهای نوری مجهز است. پیچیدگی چشم در بین گونه های مار متفاوت است و به شیوه زندگی آنها بستگی دارد. برای مثال مارهایی که در زیرزمین زندگی می کنند چشم های ساده ای دارند و تنها توانایی تشخیص رنگ های سیاه و سفید را دارند، اما مارهایی که در روی زمین زندگی می کنند بینایی قوی تری دارند.
۲-۱-۶-۴- شنوایی
مارها فاقد گوش خارجی ولی دارای گوش داخلی هستند و جدیداً مشخص شده که فرکانس های پایین (۱۰۰ تا ۷۰۰ Hz) را به خوبی می شنوند، مارها همچنین به ارتعاشات زمین حساس هستند.
۲-۱-۶-۵- بویایی
در بیشتر مارها حس های شیمیایی، بینایی و شنوایی برای شکار طعمه به کار گرفته می شود. در بخشی از اندام بویایی مارها عضوی به نام اندام جاکوبسن وجود دارد که یک جفت اندام گودال مانند در سقف دهان است. این اندام دارای پوششی از اپیتلیوم بویایی است که دارای عصب بویایی می باشد. وقتی مار ضربه های ملایمی با زبان به اطراف می زند، ذرات بودار را به دو حفره موجود در سقف دهان به نام اندام جاکوبسون منتقل می کند و سپس وارد محفظه بویایی می شود. سپس اطلاعات به مغز منتقل می شود. زبان تنها برای این پروسه استفاده می شود و مارها حس چشایی ندارند. برخی مارها دارای یک حس ششم نیز هستند که پستانداران و دیگر خزندگان فاقد آن هستند و آن اندام حفره مانندی در بین چشم و بینی می باشد که حفره یا پیت نام دارد. یک پیت دارای دو محفظه می باشد. یک محفظه داخلی که به طور طبیعی دمای داخلی مار را تنظیم می کند و دیگری محفظه خارجی که دمای خارج را احساس می کند.
۲-۱-۶-۶- پوشش خارجی
بدن مارها توسط فلس های کراتینی و نفوذ ناپذیری پوشیده شده است. کراتین ماده ای است که در دیگر حیوانات هم وجود دارد مانند فلس ماهی ها، پرندگان و موی پستانداران. یکی از وظایف آن جلوگیری از هدر رفتن آب از طریق پوست بدن است. پوست بدن مارها منعطف نمی باشد، اما وقتی لازم باشد مانند زمانی که غذای بزرگی خورده است کشیده می شود.
۲-۱-۶-۷- سیستم گردش خون