اینترنت توجه زیادی را از طرف خرده فروشان به عنوان یک بازار مهم با پتانسیل­های بالا به خود جذب کرده است. اینترنت مکانی است که خرده فروشان می­توانند فعالیت­های بازاریابی و فروش خود را به طور کارآمدتر و باصرفه­تری به انجام برسانند. اینترنت تمامی انواع رسانه­های بازاریابی را که شامل ارتباطات^[۵۷]، معاملات^[۵۸] و تحویل^[۵۹] است را در بر می­گیرد. اینترنت، به عنوان یک واسطه برای ارتباطات، از طریق در اختیار قرار دادن اطلاعات در رابطه با خرده­فروشان، کالاها و خدمات آنان، امکان دسترسی به مصرف­ کنندگان جهانی را فراهم کرده است (لیو^[۶۰]، ۲۰۰۴). ماهیت تعاملی اینترنت به خرده فروشان این اجازه را می­دهد تا بتوانند یک ارتباط دو طرفه و فعال با مشتریانشان داشته باشند تا از آن طریق تصمیم ­گیری مشتریان را آسان­تر کرده و یک ارتباط با ارزش تک به تک با آنها ایجاد کنند (لیو، ۲۰۰۴). اینترنت این امکان را به کاربرانش می­دهد تا از طریق آن، سریع­تر و به صرفه­تر از هر واسطه دیگری، کالا یا خدمت مورد نظر خود را ببینند، سفارش بدهند، فاکتور خود را مشاهده کنند، معامله خود را انجام دهند و حتی در نهایت هزینه آنرا نیز پرداخت کنند. همچنین اینترنت به عنوان یک واسطه، این توانایی را محیا می­ کند که کالا یا خدمات خاصی را بدون در نظر گرفتن محدودیت­های زمانی و مکانی به مشتری تحویل دهد. در نتیجه اینترنت خرده فروشان و کسب و کارها را با دنیایی از فرصت­ها و مزایا مواجه کرده و تجارت از طریق اینترنت را برای آنها بسیار جذاب ساخته است. به طوری که بیشتر کسب و کارها آنرا بخشی از استراتژی بازاریابی خود قرار داده­اند (لیو، ۲۰۰۴). به دلیل مزایا و پتانسیل بسیار زیادی که اینترنت داراست، بسیاری از خرده فروشان و کسب و کارها به سمت آن هجوم آورده و به دنبال کشف فرصت­های موجود در بازارهای مجازی افتاده­اند. پیش ­بینی­ها عنوان می­دارند که در آینده خرده­فروشان در سراسر دنیا از اینترنت و ساختار جدید کسب و کار در آن استفاده خواهند کرد و حتی جایگزین روش­های سنتی فروش مانند فروشگاه­های ثابت خواهد شد (لیو، ۲۰۰۴).

اگر چه استفاده از اینترنت به عنوان یک کانال خرید در بسیاری از کشورها به خصوص کشورهای غربی گسترش بسیاری پیدا کرده است اما در کشور ما هنوز دوران طفولیت خود را به سر می­برد. تاثیر بالقوه اینترنت بر بازاریابی مصرف­ کنندگان مقدار قابل توجهی از توجه­ها را به خود جذب کرده است (هافمن و نوواک، ۱۹۹۶؛ لای و سارواری به نقل از مک کیب، ۲۰۰۱). به طوری که بسیاری از صاحبنظران پیش ­بینی کرده ­اند که تا دو دهه دیگر، خرید و فروش الکترونیکی، نیاز به فروشگاه­های فیزیکی را از بین خواهند برد (مک کیب، ۲۰۰۱).
در شکل شماره ۲-۱ به طور اجمالی به عوامل موفقیت و پذیرش اینترنت اشاره شده است:
شکل ۲-۱:عوامل موفقیت و پذیرش اینترنت،دهقان(۱۳۸۶)
موفقیت / شکست اینترنت
پذیرش اینترنت
مباحث سازمانی
اتحاد های استراتژیک
مزیتهای اول بودن
مباحث امنیتی
دیدگاه های خرد
جنسیت
ادراک ریسک
طراحی وب
انواع خریداران
دیدگاه های کلان
از شهودات در فرایند تحقیق استفاده شده است
شکل ۲-۱:عوامل موفقیت و پذیرش اینترنت،دهقان(۱۳۸۶)

۲ـ۱ـ۲ـ۱ ویژگی­های اینترنت

مک کیب (۲۰۰۱) در تحقیق خود ۵ ویژگی اصلی اینترنت را برشمرده است. اولین ویژگی آن توانایی اینترنت برای ذخیره سازی مقدار بسیار زیادی از اطلاعات، و فراهم ساختن راه­های آسان و کم هزینه برای سازماندهی، جستجو و ارزیابی این اطلاعات است. دوم، پتانسیل آن برای کاهش هزینه­ های توزیع، و در مورد کالاها و خدمات برمبنای اطلاعات، تامین توزیع لحظه­ای است. ویژگی سوم آن، موانع ورودی و خروجی نسبتاً کم برای شرکت­هاست. چهارم درجه بالای کنش و واکنش متقابل اینترنت است که وسیله­ای است برای سازمان­ها یا افراد، تا بتوانند با یکدیگر بدون توجه به زمان یا فاصله ارتباط برقرار کنند. خصیصه آخر اینترنت، توانایی آن برای جمع­آوری اطلاعات مختص مشتریان و شخصی­سازی تعاملات با مصرف­ کنندگان است. کلید اصلیِ درجه بالای کنش و واکنش متقابل اینترنت، و توانایی آن برای شخصی­سازی، پتانسیل موجود برای هدف قرار دادن مشتریان به عنوان یک بازار متشکل از یک نفر است. همچنین توانایی برای جمع­آوری و به خاطرسپاری پاسخ­های هر یک از مشتریان، این امکان را به ما می­دهد تا افراد را در آینده هدف قرار دهیم، به طوریکه بتوان واکنش­های منحصر به فرد او را به درستی در نظر گرفت.(مک کیب، ۲۰۰۱)
اینترنت با این رویکردها کاربردهای وسیعی را نیز سامان دادکه از آن جمله می توان به موارد مهم ذیل اشاره کرد:
۱ـ ارتباطات به شکل وسیعی دچار تحول شد. از ارتباطات فردی تا گروهی همه در اینترنت قابل تحقق است. گپ زدن، ملاقات از راه دور و خدمات پستی، نمونه هایی از این فرایند هستند. در حقیقت، مدل ارتباطات یک به چند در بازاریابی سنتی به مدل ارتباطات یک به یک یا چند به چند تبدیل شده است. (عادل آذر،کنی،۱۳۸۳)
۲ـ اینترنت به پایگاه داده ها و منبع مهم اطلاعاتی، شامل اطلاعات شرکت ها، افراد، انجمن ها، دولت ها، کشورها و از همه مهمتر، منبعی برای فعالیت های جستجو تبدیل شد. (عادل اذر،کنی،۱۳۸۳)
۳ـ اینترنت این قدرت را یافت که همه ی انواع خدمات نرم افزاری و پردازش داده مثل تحلیل آماری، شبیه سازی، کنترل پروژه، طرح ریزی، تعمیرات و نگهداری و بازی را انجام دهد و در همین حال، دربردارنده خدمات تسهیل کننده مانند دورنگار و چاپگر نیز باشد.(عادل اذر،کنی،۱۳۸۳)
با بررسی دقیقتر مشخص می شود که اینترنت تا کنون سه نسل را داشته است. نسل اول ان تا سال ۱۹۹۳ قابلیت ارسال داده و دسترسی به منابع اطلاعاتی را برای محققین و آموزشگاه ها فراهم آورد.نسل دوم تا سال ۲۰۰۱، تسهیلات ارتباطی، مبادلاتی و پایگاه داده به شمار می آمد و برای سازمان ها و موسسات حقیقی و حقوقی، عرضه کنندگان خدمات جدید مثل ISP ها یا عرضه کنندگان تجاری بکار می رفت و نسل سوم از سال ۲۰۰۱ به بعد، برای ارسال داده، سخن و تصویر و کاربردهای چند رسانه ای تمرکز داشته و محصور به منطقه ی فیزیکی یا جغرافیایی خاص نبوده است.(هافمن،۲۰۰۲)

۲-۱-۲-۲ طبقه ­بندی محصولات و خدمات در اینترنت

همراه با تاثیر اینترنت بر اجزای کانال، خرده­فروشان باید درجه­ مطابقت امکانات اینترنت و ویژگی­های کالا و خدماتی را که ارائه می­ کنند، مدنظر قرار دهند (پِتِرسون^[۶۱] و همکاران، ۱۹۹۷). با توجه به ماهیت کانال­های الکترونیکی تمام کالاها و خدمات برای بازاریابی الکترونیکی مناسب نمی­باشند (لیانگ و هوآنگ، ۱۹۹۸). مناسب بودن اینترنت جهت بازاریابی برای مصرف­ کنندگان به میزان زیادی به ویژگی­های محصولات و خدمات که به بازار عرضه شده، بستگی دارد. از این رو لازم است که هنگام ارزیابی تاثیر اینترنت، به طور واضح ویژگی­های محصول و خدمت در نظر گرفته شود. این عمل می ­تواند توسط تجزیه و تحلیل هر طبقه ­بندی از ترکیب کالا و خدمات انجام گردد (فو و پوون، ۲۰۰). محصولات وخدمات می­توانند بر اساس ویژگی­های موروثی، اعطایی و ادراک شده (ملموس بودن، هزینه، همگونی، قابلیت تمایز، تسهیلات و کثرت اطلاعات) دسته­بندی گردند. همچنین آنها با توجه به فرایند خرید مشتری نیز می­توانند طبقه ­بندی شوند. اصولا این طبقه ­بندی­ها گرایش به درک بهتر تفاوت­ها در چگونگی جستجوی مشتریان برای ارزیابی، انتخاب، تحویل گرفتن و مصرف انواع مختلف محصول و خدمت دارند. این درک می ­تواند در طراحی استراتژی­ های مناسب بازاریابی و تبلیغات به همان اندازه­­ی انتخاب کانال مناسب برای محصولات ارائه و تحویل داده شده، کمک نماید (ویجایاساراتسکی، ۲۰۰۲). طبقه ­بندی قراردادی محصولات کاپِلَند در ادبیات موضوعی بازاریابی بطور گسترده­ای بکار رفته است. او سه دسته کالای مصرف ­کننده را معرفی کرد:

1. 1. کالاهای راحتی^[۶۲] که بطور عادی در مغازه­های قابل دسترسی می­توانند خریداری شوند (صابون شستشو، مجله­های عمومی، کلوچه)

1. 1. کالاهای خرید^[۶۳] که مصرف ­کننده تمایل دارد قیمت، شکل و کیفیت را در زمان خرید مقایسه کند (ظروف چینی، دستکش زنانه)

1. 1. کالاهای اختصاصی^[۶۴] که غیر از قیمت، قدری توجه به مصرف ­کننده را دربردارند، که شامل اعمال تلاش ویژه برای دیدن مغازه­ای که آنها در آنجا به فروش می­رسند و بدون خریدن، خریداری می­شوند، است (البسه مردانه، مبلمان مرغوب، اتومببیل).

بنابراین خرید مصرف­ کنندگان به قرار گرفتن در این سه طبقه گرایش دارد: کالاهای راحتی (موارد ارزان که عموما خریداری می­شوند و به تلاش شناختی کمی نیاز دارند)، کالاهای خرید (موارد تقریبا قیمتی، با توزیع و قابلیت تعویض زیاد و نیازمند اینکه مصرف­ کنندگان اشکال و قیمت­ها را مقایسه کنند)، یا کالاهای اختصاصی (کالاهای گران بدون جانشین که تلاش و زمان مصرف ­کننده را برای مقایسه­ جنبه­ های شکلی و قابلیت استفاده بکار می­گیرد)(بیرامجی^[۶۵]، ۲۰۰۷). کاپِلَند^[۶۶] اشاره کرد که شرکت­ها باید روش­های توزیع کلی فروشی و خرده­فروشیشان را بر اساس نوع محصولی که تولید می­ کنند شناسایی نمایند (فارغ از اینکه برای آن محصولات، توسط تبلیغات نیازی را تحریک می­ کنند یا نه). کاپِلَند نه تنها معیار طبقه ­بندی محصول را ارائه نمود بلکه بیان کرد چگونه انواع مختلف محصولات توسط تولید کننده برای مصرف ­کننده توزیع شده است. به علاوه او درباره آنچه که زیرطبقه­ی کالای جزئی و صنعتی را تعیین می­ کند، تمایز ایجاد کرد. کاپِلَند بیان کرد که “محرکهای حمایتی و عادات خرید مصرف ­کننده” سه زیرطبقه از کالای مصرف ­کننده را نشان می­دهد: کالاهای راحتی، خرید و اختصاصی. در مقابل، “ماهیت کالاها و کاربرد آنها” پنج زیر طبقه از کالاهای صنعتی را تعیین می­ کند: تاسیسات، لوازم یدکی، تجهیزات عملیاتی، مواد ساختنی، مواد اولیه. باید توجه کرد که طبقه ­بندی محصولات کاپِلَند به عنوان اعتماد، خرید و اختصاصی برای خرید در اینترنت مناسب نیستند چراکه اینترنت راحتی را برای مصرف­ کنندگان از طریق فرصت مقایسه­ مشخصه­های محصولات و امکان جستجوی محصولات فراهم کرده است. برای مثال، محصولاتی مانند، مواد غذایی، البسه، اثاث خانه و حتی اتومبیل می­توانند به جای اینکه حتما از مغازه­های فیزیکی خریداری شوند از اینترنت خریداری و به خانه­ها ارسال شوند. در اینترنت مرزهای میان کالاهی راحتی، خرید و اختصاصی تقریبا ناپدید می­ شود چراکه خصوصیات محصولات (به عبارت دیگر قیمت، کیفیت، عملکرد، ابعاد، اندازه، شکل، رنگ، امنیت، ضمانت) براحتی می ­تواند مقایسه شود، بیشتر محصولات می­توانند بطورت بصری امتحان شوند و محصولاتی مانند موسیقی و فیلم می­توانند به راحتی نمونه برداری شوند. حتی محصولات اختصاصی مانند غذاهای محلی به راحتی از طریق موتورهای جستجو بدون ترک منزل قابل پیدا کردن هستند. مصرف­ کنندگان نیازی ندارند که فروشگاه خاصی را برای خرید یک برند خاص بازدید نمایند چون محصولات منحصر به فرد یا کمیاب نیز می­توانند از طریق اینترنت خریداری شوند.
بخاطر اینکه اینترنت می ­تواند اطلاعات محصول را برای خریداران منتشر کند، خریداران آنلاین به تلاش فیزیکی که در خرید از فروشگاه­های سنتی وجود دارد، نیازی ندارند. به طور مشابه، هرینه جستجو (زمان، تلاض و پول) در خرید اینترنتی کم می­ شود. بنابراین دسته­بندی محصولات براساس میزان تلاش فیزیکی و/یا هزینه جستجو (مالی) برای خرید اینترنتی آنگونه که در خرید از فروشگاه هست، بکار نمی­رود. به علاوه بسیاری از مصرف­ کنندگان بر اساس نیازها و اولویت­هایشان، ممکن است هنوز با خرید در مغاره برای طبقه خاص یا همه طبقات محصول احساس بهتری داشته باشند و ممکن است امتحان، احساس، چشیدن یا تجربه اجسام، تعامل با کارمندان فروش یا حتی خرید در مغازه برای اهداف سرگرمی و تفریحات مربوط به خوشی را انتخاب نمایند (بیرامجی، ۲۰۰۷). در واقع می­توان به این نکته اشاره کرد که یکی از ضعف­های اینترنت این است که در واقع می ­تواند تنها دو حس از حواس پنج گانه ما، یعنی، چشمایی وشنوایی را باز تولید کند. محصولات ارائه شده در وب گسترده جهانی نمی ­توانند چشیده، بوییده و احساس شوند. این محدودیت، کالاهای قابل ارائه در وب را محدود می­ کند (فو و پوون^[۶۷]، ۲۰۰).
از سوی دیگررفته است. بازاریابی بطور گسترده ایدهمکاران، ۱۹۹۷). از ، این نکته سعی دارد بگوید که نِلسون یکی از قدیمی­ترین ویژگی­های طبقه ­بندی را در مقاله­اش آورده است. او کالا را با کالاهای جستجو و تجربه متمایز کرد و بعدها این بحث را تحت عنوان مشخصه­های تجربه و جستجو تصحیح نمود (۱۹۷۰،۱۹۷۴). بر اساس الگوی نِلسون، مشخصه­های جستجو آن مشخصه­هایی هستند که قبل از خرید ارزیابی می­شوند و مشخصه­های تجربه آن مشخصه­هایی هستند که فقط می­توانند بعد از خرید تجربه شوند(مک کابه، ۲۰۰۱). از طرف دیگر، کالاهای تجربه­ای به طور طبیعی کالاهایی را نشان می­دهد که اطلاعات مربوط به مشخصه­های آنها نمی­تواند قیل از خرید یا استفاده شناخته شود و مصرف­ کنندگان بدون بازرسی، استفاده قبلی یا نمونه­برداری از این کالاها، نمی ­توانند اطمینان معقولی از تصمیم ­گیری خرید داشته باشند. کیفیت کالاهای جستجویی بر اساس بازرسی قابل تایید می­باشد درحالیکه سخت است در مورد کیفیت کالای تجربه­ای بر اساس بازرسی قضاوت کرد. بنابراین فقط بر اساس خرید و استفاده است که کیفیت کالای تجربه­ای به درستی آشکار می­ شود. یک شرکت تبلیغاتی برای کالاهای جستجو، می ­تواند مشتریانش را مستقیما از کیفیت محصولاتش مطلع سازد. در مقابل، اطلاعات در مورد مزیت­های مربوط به ویژگی­های تجربه­ای به طور ذاتی غیر قابل تایید است و برای مصرف­ کنندگان معتبر به نظر نمی­رسد. حتی با در دسترس بودن اطلاعات، مقدار عدم اطمینان در مورد کیفیت محصول وجود دارد. اگرچه برخی ویژگی­های محصول می ­تواند به راحتی روی وب سایت نشان یا توضیح داده شود، دیگر ویژگی­های محصول قبل از اینکه کیفیت آنها شناخته شود، نیازمند مصرف هستند. یک شرکت می ­تواند قیمت، ترکیب و دسترسی به محصولاتش را بیان نمایند، ولی در تایید صحت این اطلاعات عینی و توضیح اطلاعات ذعنی، سختی خواهد داشت (بیرامجی، ۲۰۰۷).
می­توان اظهار کرد که طبقه ­بندی کاپِلَند خیلی قبل از عصر اطلاعات توسعه یافته است که شدیداً آن را با طبقه ­بندی کالاهای جستجو تجربه­ نِلسون^[۶۸] که تزدیک به دوره اطلاعات ظهور کرده، در تضاد می­باشد. بعدها رایت و لینچ^[۶۹] (۱۹۹۵) تعریف مشخصه­های تجربه­ نِلسون را با ثابت کردن اینکه مصرف ­کننده می ­تواند مشخصه­های تجربه را با بررسی یا امتحان و نیاز نبودن به خریدن آنچه ارائه شده معین کند، گسترش دادند. داربی و کارن^[۷۰] (۱۹۷۳) نوع سوم تمایز (اعتماد) برای طبقه ­بندی تجربه و خرید را معرفی کردند و کالاهای اعتماد را به عنوان مشخصه­هایی تعریف کردند که نمی ­توانند حتی بعد از خرید و استفاده شناخته شوند (مک کابه، ۲۰۰۱).
طبقه ­بندی دیگر، تمایز دیجیتالی و غیر دیجیتالی است. مشخصه­های دیجیتالی آنهایی هستند که به راحتی از طریق اینترنت منتقل می­شوند؛ درحالیکه مشخصه­های غیر دیجیتالی به بازبینی نیاز دارند. واژه­ی دیجیتالی و غیر دیجیتالی که توسط لال و سارواری بکار رفته به واژه­ های تجربه و جستجوی نلسون مربوط است اما هم معنی آنها نیست. مانند رایت و لینچ (۱۹۹۵)، لال^[۷۱] و همکاران تعریف تجربه را به معنی بازبینی فیزیکیِ ارائه شده و خرید نشده­ها گسترش دادند. تمایز دیگر میان واژه­ های لال و همکاران این است که طبقه ­بندی نِلسون دوبخشی است (یک کالا به کالای جستجو یا کالای تجربه طبقه ­بندی می­ شود)، ولی طبقه ­بندی لال و سارواری ماهیت پیوسته­ی طبقه ­بندی را مشخص می­ کند و بنابراین در یک سر «جستجو» و در سر دیگر «تجربه» قرار می­گیرد(مک کابه، ۲۰۰۱).
چیزهای ارائه شده­ای که بیشترین مشخصه­ی شناختی آنها مشخصه­ی جستجو است (مخصوصا مشخصه­ی صمعی و بصری) برای اینترنت مناسب­تر هستند چراکه به راحتی می­توانند آنلاین ارائه شوند. درحالیکه مصرف ­کننده قادر نیست کالای تجربه­ای را بدون خرید یا آزمایش ارزیابی کند، این نکته سعی دارد بگوید که چیزهای ارائه شده­ای که بیشترین مشخصه­ی شناختی آنها مشخصه­ی تجربه است برای اینترنت مناسب­ نیستند. به هر حال، باید این نکته را مد نظر قرار دهیم که مصرف ­کننده ممکن است جمع­آوری اطلاعات مشخصه­ی تجربه را برای اولین بار در خرید غیر آنلاین برگزیند و سپس خرید مجدد آنلاین را انتخاب کند یا ممکن است برای اطلاعات دست نیافته، جانشین ایجاد کند (آلبا ^[۷۲]و همکاران، ۱۹۹۷). یک طبقه اضافی که معمولا با کالاهای تجربه و جستجو مرتبط است، کالاهای اعتمادی است (داربی و کارنی، ۱۹۷۳). کالاهای اعتمادی آن مواردی هستند که مصرف ­کننده هرگز نمی­تواند مشخصه­های آنها را بشناسد زیرا کسب این اطلاعات از نظر زمان و جستجوی اطلاعات مورد نیاز پرهزینه می­باشند(مک کابه، ۲۰۰۱).
تکنولوژی اینترنت شروع به تاثیرگذاری بر طبقه ­بندی آنچه ارائه می­ شود، کرد (آلبا و همکاران، ۱۹۹۷؛ پِتِرسون و همکاران، ۱۹۹۷). از طریق اینترنت، مصرف­ کنندگان می­توانند به نمونه­ موسیقی قبل از خرید یک سی­دی گوش دهند یا یک کلیپ از ویدئو را قبل از تصمیم ­گیری خرید ملاحظه کنند. چیزهای ارائه شده که قبلا به عنوان تجربه طبقه ­بندی شده بودند حالا از طریق “تجربه مجازی” به کالاهای جستجو منتقل می­شوند (آلبا و همکاران،۱۹۹۷؛کِیلییِن، ۱۹۹۸). پترسون و همکاران (۱۹۹۷) مفید بودن دو بخشی جستجو در مقابل تجربه را تشخیص دادند و سپس الگوی طبقه ­بندی بهتری را پیشنهاد کردند که در آن محصولات و خدمات در سه بعد دسته­بندی می­شوند:
(۱) هزینه و تناوب خرید؛
(۲) گزاره ارزش و
(۳) درجه تمایز
کالاها در بعد اول از هزینه پایین، کالاهای اغلب خریداری شده (به عنوان مثال محصولات مصرفی مانند شیر) تا هزینه­ های بالا، کالاهای به ندرت خریداری شده (به عنوان مثال محصولات بادوام مانند سیستم های استریو) متفاوتند. کالاها در بعد دوم براساس ارزش ارائه شده آنها متفاوتند که این یعنی آیا آنها فیزیکی و مشهودند یا غیر مشهود و مربوط به خدمت هستند. بعد سوم نشان دهنده میزان قابلیت تمایز محصولات یا خدمات است (فو و پوون، ۲۰۰).
به عبارتی می­توان گفت در بعد اول اگر کالاها مواردی باشند که هزینه بالاتر و تناوب خرید کمتری دارند آنگاه محصولاتی که نیازمند ارسال فیزیکی­اند با قدرت­های ذاتی اینترنت بهتر منطبق خواهند شد چراکه هزینه­ های جستجو و ارسال می ­تواند توسط قیمت کاهش یافته و مزایای بلند مدت جبران شود. در مورد هزینه­ پایین­تر و مواردی که متناوبا خریداری می­شوند، هزینه­ جستجو و ارسال از مزایا مهم­تر خواهد بود. در بعد دوم همانگونه که قبلا اشاره شد، اینترنت برای موارد ناملموس و مرتبط با خدمات مناسب­تر است زیرا سرمایه ­های دیجیتالی آنها به آسانی به محیط اینترنت برگردان می­ شود. در بعد سوم از آنجا که خدمات در اینترنت می­توانند مصرف ­کننده را با درجه بالایی از تمایز هوشیار کنند، معمولا برای ارائه در اینترنت ایده­آل­تر به شمار می­روند (مک کابه، ۲۰۰۱).

۲-۱-۲-۳ ویژگی­های وب در اینترنت

۲-۱-۲- ۳-۱ ویژگی­های ادراک شدۀ وب به عنوان یک کانال توزیع
اطلاعات و محتویات وب­سایت، امنیت وب سایت، نحوه سفارش­پذیری، کیفیت خدمات آنلاین و خدمات پس از فروش، از جمله مواردی هستند که ویژگی­های وب سایت را در فروشگاه الکترونیکی نشان می­ دهند. محققان دریافتندکه بین کیفیت سیستم، کیفیت اطلاعات و کیفیت خدمات و خرید از اینترنت، ارتباط مثبتی وجود دارد (اَهن^[۷۳] و همکاران، ۲۰۰۴).

• • کیفیت سیستم^[۷۴]

۳) امید: امید داشتن باور به نتیجه مثبت اتفاقها یا شرایط، در زندگی می‌باشد. امید احساسی است درباره اینکه می‌توانیم آنچه را که میخواهیم، داشته باشیم یا یک اتفاق، بهترین نتیجه را برای ما خواهد داشت]۱۲۴[.

۴) افسردگی: افسردگی پاسخ طبیعی آدمی به فشارهای زندگی است. عدم موفقیت در تحصیل یا کار، از دست دادن یکی از عزیزان و آگاهی از اینکه بیماری یا پیری توا ن ما را تحلیل می‌برد و … از جمله موقعیت‌هایی هستند که اغلب موجب بروز ا فسردگی می‌شوند]۱۲۵[.
۵) مکانوتراپی^[۸۶]: مکانو تراپی روش و سبک پیاده سازی تمرینات خاص ورزشی با بهره گیری از وسایل و تجهیزات ویژه برای آسیب های مفصلی و عضلانی می باشد]۱۲۶[.
۶) شناخت درمانی: شناخت درمانی یکی از روش های روان درمانی است که در سطوح مختلف به حل مشکلات روانی افراد می‌پردازد. این رویکرد درمانی و اصول و تکنیکهای آن مبتنی بر روانشناسی شناختی است. که اهمیت زیادی بر شناختها و افکار انسان قائل هستند و نوع این افکار و شناختها را در سلامت یا عدم سلامت روان بسیار سهیم می‌دانند. بر این اساس در جریان شناخت در مکانی ، شناخت درمانگر تلاش دارد با شناخت افکار و باورهای فرد به تصحیح آنها بپردازد و فرد را در داشتن شناختهای مفیدتر یاری دهد]۱۲۷[.
۷) فیزیوتراپی: یکی از حیطه های علم پزشکی است که هدف آن پیشگیری از بیماریها و درمان، توانبخشی ارتقا عملکرد جسمانی بدن و بالابردن سطح سلامت می باشد]۱۲۸[.
۸) تغذیه درمانی: استفاده از علم تغذیه در ارتقا سلامت، رفاه و بهبود مراقبتهای فردی میباشدکه به ارزیابی و شناسایی عدم تعادلات تغذیه ای در شیوه زندگی افراد می پردازد که منجر به تنظیم رژیم غذایی و حفظ تعادل آن میشود]۱۲۹[.
۹) مراقبت از خود: فعالیتهایی که شخص برای حفظ یا ارتقای زندگی، سلامتی، خوب بودن و پیشگیری و درمان بیماری خود انجام میدهد]۸۹[.
۳-۱-۶٫ تعریف عملی واژه ها:

1. 1. بازتوانی: منظور از بازتوانی فرآیندی است که در آن بیماران همودیالیزی توانایی جسمی، روحی و روانی از دست رفته خود را از طریق اجرای برنامه های فیزیوتراپی ، شناخت درمانی، تغذیه درمانی و مراقبت از خود بدست آورند که با مشارکت متخصصین رشته های فیزیوتراپی، روانشناسی بالینی و پرستار ویژه طبق برنامه اجرا شد.

1. 1. کیفیت زندگی: با بهره گرفتن از پرسشنامه کیفیت زندگی فرانس و پاورس نسخه دیالیز اندازه گیری شد. این پرسشنامه دارای۲ قسمت است قسمت اول سوال هایی است که رضایت بیماران را اندازه گیری میکند و قسمت دوم میزان اهمیتی که آنها برای هریک از سوال ها قایل هستند . این پرسشنامه بر اساس مقیاس لیکرت۶ گزینه ای در قسمت اول از خیلی راضی با ۶ نمره تا خیلی ناراضی با ۱ نمره و در قسمت دوم از خیلی بی اهمیت با یک نمره تا خیلی مهم با ۶نمره درجه بندی میشود و شامل ۶۸ سوال است(هرقسمت دارای ۳۴ سوال) و سوالات هردو قسمت مشابه یکدیگر میباشد. این ابزار چهار بعد کیفیت زندگی که شامل: سلامتی و عملکرد (۱۴سوال)، اقتصادی-اجتماعی (۸ سوال)، روانی معنوی(۷سوال) ، خانوادگی(۵ سوال) را مورد سنجش قرار میدهد.

1. 1. امید: پرسشنامه شاخص امید هرث شامل ۱۲سوال، امید بیماران را میسنجید. هر سوال از ۱تا۴نمره گذاری شده است. نمره کل شامل ۱۲تا ۴۸ میباشد لذا هرچه نمره بالاتر باشد میزان امید بالاتر است.

1. 1. افسردگی : افسردگی بیماران توسط پرسشنامه افسردگی بک برای تعیین سطح افسردگی تدارک دیده شده بود که دارای ۲۱سوال ۴گزینه ای با نمره بین صفر تا ۳ میباشد مجموع نمرات میتواند بین صفر تا ۶۳متغیر باشد نمرات بین صفر تا ۱۳دارای کمترین افسردگی، ۱۹-۱۴افسردگی خفیف، ۲۸ -۲۰افسردگی متوسط، ۲۹- ۶۳ افسردگی شدید.

1. 1. فیزیوتراپی: تمرین درمانی با بهره گرفتن از چرخ شانه، دوچرخه ثابت، ترکشن کمر و گردن، صندلی کواردریسپس که توسط کارشناس فیزیوتراپی در کلینیک خصوصی فیزیوتراپی در عصر روزهای بعد از همودیالیز طی ۸ جلسه (یک ساعت در هر هفته) انجام شد.

1. 1. برنامه روان درمانی : برنامه روان درمانی به صورت جلسات گروه درمانی شناختی بر اساس نظریه شناخت درمانی بک جهت بهبود علائم افسردگی در گروه های ۸-۷نفره هر هفته یک جلسه توسط کارشناس ارشد روانشناسی بالینی براساس بسته آموزشی درعصر روزهای بعد همودیالیزدر کلینیک خصوصی روانشناسی انجام شد.

1. 1. تغذیه درمانی: برنامه تغذیه درمانی توسط پژوهشگر(پرستار ویژه) به صورت جلسات یک ساعته و گروهی( ۸ هفته ) در بخش و حین همودیالیز بر اساس بسته آموزشی انجام میشد. رئوس مطالب آموزشی شامل(تغذیه درمانی، علل بی اشتهایی و درمان آن، بررسی علل و عوارض سوتغذیه، چگونگی رعایت رژیم غذایی مناسب، محدودیت مصرف نمک و پتاسیم و فسفر، تنظیم مایعات مصرفی روزانه، مصرف غذاهای جایگزین، کنترل عوامل موثر بر هیپرلپیدمی، مصرف ویتامینها، مصرف پروتئینها…) بود.

1. 1. مراقبت از خود : برنامه مراقبت از خود توسط پژوهشگر(پرستار ویژه) به صورت جلسات یک ساعته و گروهی (۸ هفته) در بخش همودیالیز و حین همودیالیز براساس بسته آموزشی انجام میشد. رئوس مطالب آموزشی شامل (مراقبت از راه عروقی، مراقبت از پوست، مشکلات جنسی ،ورزش، خواب و افسردگی، مصرف داروهاو….) بود.

۳-۱-۷٫ نوع مطالعه:
نیمه تجربی از نوع قبل و بعد
۳-۱-۸ .جامعه مورد مطالعه :
کلیه بیماران نارسایی مزمن کلیه تحت درمان با همودیالیز مراجعه کننده به مرکز همودیالیز بیمارستان حضرت رسول(ص) جوانرود در سال ۱۳۹۱-۹۲ جامعه مورد مطالعه را تشکیل دادند.
۳-۱-۹٫ نمونه گیری:
نمونه گیری به روش غیر احتمالی بر اساس معیارهای ورود به مطالعه بود .
۳-۱-۱۰٫ حجم نمونه :
با توجه به اختلاف استاندارد شده ۹۵/۰ و قدرت ۸۰%در سطح معناداری ۰۵/۰ ، با بهره گرفتن از نمودار آلتمن حدود ۳۰بیمار تعیین گردید.
۳-۱-۱۱ . معیارهای ورود بیماران:
انجام همو دیالیز حداقل یکبار در هفته به مدت ۳-۴ساعت
گذشت حداقل ۶ ماه از انجام همو دیالیز
شرایط جسمانی مناسب
تمایل به شرکت در کلاسهای آموزشی و برنامه توانبخشی
عدم دریافت آموزش رسمی درباره مراقبت از خود
عدم ابتلا به اختلالات شناختی، شنوایی، بینایی
عدم ابتلا به ختلالات شدید روانی(با تایید روانشناس بالینی)
عدم سابقه مصرف داروهای اعصاب و روان
۳-۱-۱۲٫ معیارهای خروج شامل:
مهاجرت بیماران
تغییر در رویه درمان( پیوند کلیه ، دیالیز صفاقی)
عدم تمایل به ادامه همکاری و ندادن اطلاعات
بحرانهای شدید خانوادگی و اجتماعی (از دست دادن افراد درجه یک خانواده، شغل، متارکه، ترک تحصیل)
شرکت در سایر برنامه های آموزشی و توانبخشی
۳-۱-۱۳ . روش اجرا:
پس از انتخاب بیماران برحسب معیارهای ورود و بیان اهداف پژوهش برای بیماران و اخذ رضایت نامه کتبی آگاهانه ، فرم مشخصات فردی ( شامل سن، جنسیت، وضعیت تاهل، وضعیت اشتغال، سطح تحصیلات، سابقه همودیالیز ) و پرسشنامه های استاندارد توسط کمک پژوهشگر ( پرستار آموزش دیده) طی مصاحبه با بیمار تکمیل گردید. سپس بیماران در طی ۸ هفته تحت ۸ جلسه برنامه فیزیوتراپی ، ۸ جلسه روان درمانی و ۸ جلسه تغذیه درمانی و مراقبت از خود (هر هفته یک جلسه ) قرار گرفتند. بعد از برنامه بازتوانی مجددا پرسشنامه ها تکمیل گردید.
ابزارهای گردآوری داده ها : ۳-۱-۱۴.
ابزار گرد آوری داده ها شامل پرسشنامه های کیفیت زندگی (ضمیمه الف)، شاخص امید هرث،(ضمیمه ب) پرسشنامه افسردگی بک (ضمیمه ج)، فرم مشخصات فردی (ضمیمه د) بود.

۲-۱- مقدمه
در این فصل به بررسی مبانی نظری پژوهش و پیشینه‌ پژوهش‌های صورت گرفته در داخل و خارج کشور در حوزه متغیرهای پژوهش پرداخته شد و در پایان از مبانی نظری و تحقیقات و پژوهشهای انجام شده در حوزه متغیرهای تحقیق در جهت اهداف پژوهش حاضر نتیجهگیری صورت گرفته است. همچنی مدل نظری و تحلیلی نیز آورده شده است.
۲-۱-۱- مبانی نظری
امروزه منابع انسانی نقش و اهمیت ویژه ای در سازمان ها داشته و لازمه موفقیت هر سازمانی داشتن نیروی انسانی باکیفیت، خلاق و با انگیزه است. نیروهای انسانی با داشتن قوه تفکر و اندیشه در کالبد سازمان روح دمیده، آن را به حرکت درآورده و اداره می‌کنند. سازمانها بدون وجود نیروی انسانی نه‌ تنها مفهومی‌ ندارند، بلکه اداره آنها نیز میسر نخواهد بود. حتی با وجود پیشرفت تکنولوژی سازمانها و تبدیل آنها به توده‌ای از سخت‌افزار، همچنان نقش انسان به عنوان عاملی حیاتی و راهبردی در بقای سازمان، کاملاً مشهود است. براین اساس منابع انسانی ارزشمندترین منبع سازمانهای امروزی به شمار می‌آیند چراکه به تصمیمات سازمانی شکل داده، مسایل و مشکلات سازمان را حل نموده و بهره‌وری را عینیت می‌بخشند. تعلق سازمانی به عنوان یکی از مقوله های مرتبط با نیروی انسانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است که از علایق فرد و تمایل او به انجام وظایف و ماندگاری در سازمان ناشی می شود. جاری بودن این انرژی در مجموعه علاوه بر انرژی مضاعفی که در افراد می دمد، برای خود شخص، مجموعه شغلی، سازمانش و حتی برای کل جامعه مفید و سازنده خواهد بود. یقینا هر سازمانی به دنبال راهکارها و ایجاد فضایی است تا بتواند حس تعلق سازمانی را در کارکنان خود بوجود آورد تا بدین وسیله علاوه بر ایجاد حس مثبت نسبت به سازمان رضایت شغلی، از بی انگیزگی و کسالت کارکنان جلوگیری کند تا به وسیله این کارکنان متعهد که ارزشمندترین سرمایه و دارایی سازمان هستند در مسیر تعالی و پیشرفت گام بردارند و اهداف تجاری و بازرگانی خود را محقق سازند (روبرسون، ۲۰۰۶).

فعالیت در حوزه تعلق سازمانی، تعهد سازمانی، رضایت شغلی و اشتراک دانش امری خالصانه و مستمر است و به هیچ وجه نمی توان تصور کرد که می توان با عزمی کوتاه مدت و مقطعی در کارکنان حس تعلق سازمانی ایجاد کرده و این حالت مثبت رفتاری را در کارکنان پایدار و ثابت نگه داشت. متاسفانه در کشور ما بسیاری از سازمانها از نداشتن انگیزه و تعلق سازمانی کارکنان و افراد سازمان رنج می برند و آثار مخرب فقدان این حس بعضا کاملا قابل مشاهده است. لذا بایستی سازمانها با عزمی راسخ و باور قلبی و کم کردن فاصله بین شعار و عمل، فضایی مملو از اعتماد، تعلق و وفاداری سازمانی را ایجاد نمایند. بنابراین بایستی با یک رویکرد و دیدگاهی بلند مدت، عملی و مبین و مشخص در کارکنان حس زیبای تعهد و دلبستگی و تعلق، رضایت شغلی و اشتراک دانش نسبت به سازمان ایجاد کرد و سپس از دستاوردهای این حس که همان پیشرفت سازمان در کنار پیشرفت کارکنان است بهره مند شد.
۲-۱-۲- تعلق سازمانی
تعلق سازمانی به عنوان یکی از مقوله های مرتبط با نیروی انسانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است که از علایق فرد و تمایل او به انجام وظایف و ماندگاری در سازمان ناشی می شود. بهترین حسی که یک شخص نسبت به محل کار و سازمانش می تواند داشته باشد حس تعلق سازمانی است، حسی که فرد را جزء سازمان دانسته و منافع خود را منافع سازمان دانسته و از هیچ تلاشی جهت توسعه و پیشرفت سازمانش دریغ نکند. تعلق سازمانی میزان نسبی همانندسازی با سازمان و یا دلبستگی به آن سازمان است (دری، ۱۳۹۱).
۲-۱-۲-۱- ابعاد تعلق سازمانی
۱- اطاعت سازمانی
این واژه توصیف کننده رفتارهایی است که ضرورت و مطلوبیت آنها شناسایی و در ساختار معقولی از نظم و مقررات پذیرفته شده اند. شاخصهای اطاعت سازمانی رفتارهایی نظیر احترام به قوانین سازمانی، انجام وظایف به طور کامل و انجام دادن مسئولیتها با توجه به منابع سازمانی است. شامل پذیرش و درونی سازی قوانین و مقررات و دستور‌العمل‌های سازمان است حتی در زمانیکه هیچ کس ناظر بر اعمال فرد نمی‌باشد (رضایی و همکاران، ۱۳۹۰). این بعد دارای سابقه‌ای قدیمی در زمینه تحقیقات رفتار شهروندی سازمانی است. مفهوم فرمانبرداری سازمانی که بوسیله گراهام (۱۹۹۱) بیان شد و مفهوم پیروی از قوانین و رویه‌های سازمانی که بوسیله بورمن و موتو ویدلو (۱۹۹۳) بیان شد همگی نشان دهنده این سازه می‌باشد و حاصل آن درونی کردن و پذیرش قوانین سازمانی، مقررات و رویه‌ها است حتی در حالت عدم وجود نظارت. دلیل اینکه این رفتار بعنوان یک نوع از رفتار شهروندی سازمانی در نظر گرفته می شود این است که حتی با وجود اینکه از هر کسی انتظار می‌رود تا از مقررات، قوانین و رویه‌های سازمانی در همه مواقع اطاعت کند، بسیاری از کارکنان به سادگی آن را انجام نمی‌دهند. بنابراین کارکنانی که به صورت وجدانی از تمام مقررات و دستورالعمل‌ها حتی در شرایط عدم نظارت، اطاعت می‌کنند به عنوان شهروندان خوب به حساب می‌آیند (ابراهیم پور و همکاران، ۱۳۹۰).
۲- وفاداری سازمانی
این وفاداری به سازمان از وفاداری به خود، سایر افراد و واحدها و بخشهای سازمانی متفاوت است و بیان کننده میزان فداکاری کارکنان در راه منافع سازمانی و حمایت و دفاع از سازمان است (وندین و دیگران، ۱۹۹۴ به نقل از اسلامی وسیار، ۱۳۸۷).
وفاداری سازمانی پیروی از موازین سازمان و عمل کردن به وظایف، ماورای علایق کوته بینانه فردی، گروه‌های کاری و یا بخش‌ها است. این دسته از رفتار‌ها شامل دفاع از سازمان در مقابل تهدیدات، مشارکت در بدست آوردن حسن شهرت برای سازمان و مشارکت با دیگران برای دستیابی به منافع کل سازمان می‌باشد. ‏وفاداری سازمانی بخاطر ارتقاء جایگاه سازمان نزد بیرونی‌ها ضروری است. حمایت و دفاع در مقابل تهدیدات بیرونی و حفظ تعهد حتی در شرایط نامطلوب می‌تواند به عنوان وفاداری نگریسته شود. به عبارتی وفاداری به معنای احساس هویت و پیروی از مدیر سازمان ـ سازمان به صورت کلی ـ و فراتر رفتن از علایق گروهی افراد است. وفاداری شامل جدیت در تبلیغ به نفع سازمان، حمایت از سازمان در مقابل غریبه‌ها و دفاع از آن در مقابل تهدیدات بیرونی می‌باشد. محققان نشان دادند که این گونه از رفتار متمایز از سایر گونه‌های رفتار شهروندی سازمانی است (شاجان و شاجان، ۲۰۰۴).
۳- مشارکت سازمانی
این واژه با مشارکت فعال کارکنان در اداره امور سازمان ظهور مییابد که از آن جمله میتوان به حضور درجلسات، به اشتراک گذاشتن عقاید خود با دیگران و آگاهی به مسائل جاری سازمان، اشاره کرد .
مشارکت سازمانی: این واژه با درگیر بودن در اداره سازمان ظهور می‌‌یابد که از آن جمله می‌‌توان به حضور در جلسات، به اشتراک گذاشتن عقاید خود با دیگران و آگاهی به مسائل جاری سازمان، اشاره کرد. مشارکت سازمانی که خود شامل سه بخش میباشد:
الف) مشارکت سیاسی: شامل مشارکت‌های غیر جدالآمیز و غیر مجادله‌ای با دیگران است. مانند حضور مؤثر در جلسات سازمان، به اشتراک گذاشتن ایده‌ها و نقطه نظرات برای بهبود سازمان.
ب) مشارکت حمایتی: شامل تلاش برای ایجاد تغییرات سازمانی درونی که ممکن است با جدال و مباحثه با دیگران نیز همراه باشد. مانند ترغیب و تشویق مدیریت به منظور حفظ مهارت‌ها و دانش جاری سازمان و یا استفاده از داوریهای حرفه‌ای و تخصصی برای ارزیابی اقداماتی که برای سازمان مفید و یا مضر می‌باشد.
ج) مشارکت وظیفه‌ای: منظور ارائه رفتارهایی است که بیشتر جنبه فردی داشته ولی باعث انتفاع سازمان می‌شود. مانند داوطلب شدن برای اضافهکاری در صورت نیاز و یا تمایل برای دریافت آموزش‌های اضافی در سازمان به منظور بهبود عملکرد (وندین و دیگران، ۱۹۹۴ به نقل از اسلامی وسیار، ۱۳۸۷).
۲-۱-۳- رضایت شغلی
رضایت شغلی پدیده‌ای است که در اثر عوامل گوناگون شکل می‌گیرد و خود نیز بر عوامل گوناگونی تأثیر دارد (رضائیان ۱۳۸۵). از یک طرف رضایت شغلی می‌تواند به عنوان یک متغیر مستقل باشد که بر متغیرهای وابسته‌ای چون بازدهی، غیبت، جابجایی، ترک خدمت، رفتار فرد در جامعه و خانواده و نگرش فرد نسبت به محیط‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره تأثیر بگذارد و از سوی دیگر متغیر وابسته‌ای است که تحت تأثیر متغیرهای مستقلی چون حقوق و مزایا، رابطه با همکاران و سرپرستان، امنیت شغلی و نوع کار قرار دارد. به علاوه رضایت شغلی متأثر از متغیرهای تعدیل کننده مثل سن، تحصیلات، جنسیت، سابقه خدمت و رده شغلی است (اسماعیلی و انصاری رنانی، ۱۳۸۶).
برای دستیابی به بهره‌وری کارکنان رضایت شغلی یک عامل ضروری می‌باشد (رابینز ۱۳۷۴). رضایت شغلی، ترکیبی از خرسندی شناختی^[۳۱] و خرسندی احساسی^[۳۲] فرد نسبت به شغلش است. رضایت شناختی، رضایتی است که بیش‌تر بر ارزیابی منطقی و عقلانی شرایط کار استوار است. بنابراین، رضایت شناختی یک ارزیابی مبتنی بر مقایسه‌هاست که بر قضاوت احساسی تکیه ندارد و ارزیابی شرایط، فرصت‌ها و درآمدها را در بر می‌گیرد. اما رضایت احساسی، ارزیابی کلی فرد به طور احساسی نسبت به شغلش است. این رضایت، خلق و خوی خوب فرد و احساس خوب و مثبت وی را هنگام کار کردن نسبت به کارشان نشان می‌دهد (اسماعیلی و انصاری رنانی ۱۳۸۶).
۲-۱-۳-۱- مفهوم و تعریف رضایت شغلی
رضایت شغلی در فرهنگ فارسی خشنودی و خوشرویی معنا شده است و به عنوان دوست داشتن وظایف مورد لزوم یک شغل تعبیر شده است. یعنی شرایطی که در آن کار انجام می‌گیرد و پاداشی که به موجب آن دریافت می‌شود (حسینی نسب و جویانی ۱۳۸۷). رضایت شغلی یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت شغلی است و عاملی است که باعث افزایش کارآیی و نیز احساس رضایت فردی می‌گردد. محققان رضایت شغلی را از دیدگاه‌های گوناگون تعریف کرده‌اند و معتقدند اگر شغل لذت مطلوبی را برای فرد تأمین نماید در این حالت فرد از شغلش راضی است. عوامل گوناگون چه درونی مانند احساس لذت از انجام کار و چه بیرونی مانند حقوق و مزایا و روابط محیط کاری سبب می‌گردد فرد از شغلش راضی باشد (عسکری ۱۳۸۲). رضایت شغلی یک مفهوم چند وجهی است که شامل ابعاد درونی و بیرونی می‌باشد. منابع رضایت درونی به ویژگی‌های شخصیتی فرد بر می‌گردد مانند توانایی ابتکار عمل (روز^[۳۳] ، ۲۰۰۱). منابع رضایت بیرونی، اقتضایی و وابسته به شرایط محیطی هستند، مانند پرداخت، ارتقاء یا امنیت شغلی (ولف،۲۰۰۱). رضایت شغلی عبارت است از نگرش فرد نسبت به شغل و یا چگونگی احساس فرد نسبت به شغلش و جنبه‌های گوناگون آن (سید جوادین، ۱۳۸۵).
گروهی احساسات مثبت شاغل نسبت به شغل را رضایت شغلی می‌نامند و بر این باور هستند که احساس خشنودی و کامیابی و رضایت شغلی ناشی از نگرشی است که خود نیز تا اندازه‌ای با چگونگی شغل و مقتضیات مربوط به آن پدید می‌آید. در تحقیقات گذشته برای سنجش میزان رضایت شغلی تمرکز بر ارضای نیازهای جسمی و روانی افراد از قبیل پرداخت حقوق و دستمزد بوده است این در حالی است که امروزه محققان بیشتر به فرآیندهای شناختی که یک رویکرد چند وجهی است توجه دارند (لاک^[۳۴] ، ۲۰۰۰).
رضایت شغلی محصول عوامل گوناگونی مانند، کار جذاب، کار دارای امکان بروز خلاقیت، کار دارای احترام و کار ارزشمند می‌باشد. همچنین تحت تأثیر عواملی مانند شرایط کاری مناسب، همکاران سازگار، رهبری و مدیریت شایسته است علاوه بر این، همگونی اهداف سازمان با خواسته‌های فرد نقش مهمی در رضایت شغلی ایفا می‌کند. به طور کلی وجود سرپرست و مدیر با صلاحیت و مشارکت‌جو، ارتباط صحیح و مناسب بین سرپرست و مدیر با کارمند، همکار انگیزاننده، مسئوول و فعال، پیشرفت مناسب با توانایی در کار و رعایت برابری و انصاف در ارتقاء کارمندان و حقوق و مزایای متناسب با شایستگی و کار فرد از عواملی هستند که وجود آن‌ها می‌تواند رضایت شغلی را به دنبال داشته باشد (مورهد^[۳۵] و گریفین ، ۱۳۸۴). تحقیقات نشان داده است که بین رضایت شغلی و وضعیت اشتغال رابطه وجود دارد (اصل سلیمانی و دیگران ۱۳۸۶).
پارسونز رضایت شغلی را متشکل از پنج عامل می‌داند: عزت نفس یا هماهنگی با هنجارهای اخلاقی مورد پسند فرد، تأیید از سوی دیگران، ارضای خواسته ها و نیازهای مادی و معنوی، لذت بخش بودن شغل و فعالیت‌های شغلی، دوستی و صمیمیت در روابط بین کارکنان (گریفیث، ۱۳۷۳).
۲-۱-۳-۲-دیدگاه های رضایت شغلی
دیدگاه‌ها و مفهوم‌سازی‌های متعدد و گاه متناقضی درباره تعریف « رضایت شغلی» شکل گرفته و توسعه یافته است. برخی از صاحب‌نظران همچون هرزبرگ آن را دارای دو بعد دانسته‌اند جدول(۲-۱). یک گروه عوامل و شرایطی که فقدان آن‌ها موجب عدم رضایت می‌گردد ولی تأمین آن‌ها باعث ایجاد انگیزه شدید و قوی نمی‌شود بلکه فقط از بروز عدم رضایت جلوگیری می‌کند که آن‌ها را عوامل بهداشتی یا مؤثر در حفظ وضع موجود یا عوامل بقاء می‌نامند. به ‌زعم هرزبرگ این عوامل عبارت است از : طرز تلقی و برداشت کارکنان، شیوه اداره امور، خط‌مشی‌های سازمان، ماهیت و میزان سرپرستی، امنیت کاری، شرایط کاری، مقام و منزلت، سطح حقوق و دستمزد، استقرار روابط متقابل دو جانبه، سرپرستان، همکاران و مرئوسان و زندگی شخصی کارکنان.
نبود این عوامل ممکن است چنان کارمندان را دچار عدم رضایت سازد که سازمان را ترک کرده و موجودیت آن را به مخاطره اندازند. از اینرو هرزبرگ این عوامل را برای تأمین و حفظ بهداشت و سلامت سازمان لازم دانسته است. دسته دوم عوامل مؤثر در ایجاد انگیزه هستند که وجود آن‌ها موجب انگیزش و رضایت افراد ولی فقدان آن‌ها تنها عدم رضایت ضعیفی را تولید می‌کند. بنابراین فقدان عوامل گروه دوم مترادف با عدم نگرش تلقی می‌گردد. به ‌نظر هرزبرگ عوامل مؤثر در ایجاد انگیزه عبارت است از: موفقیت کاری، شناخت و قدردانی از افراد وکار آن‌ها، پیشرفت و توسعه شغلی، رشد فردی و ماهیت کار و وظایف محوله (هوی و میسکل^[۳۶]،۲۰۰۵).
جدول۲-۱٫ تئوری انگیزش ـ بهداشت اقتباس از مدیریت آموزشی هوی و میسکل (۲۰۰۵).

۵-۵-۵- علاءالدین آبیزی(متوفی ۸۹۲ ق) ۱۳۶
۵-۵-۶- مولانا نظام­الدین امیر علیشیر نوائی (متوفی ۹۰۶ ق) ۱۳۶
۵-۶- طریقه خواجگان نخستین مشایخ در عصر جغتایی ۱۳۷
۵-۶- ۱- تعالیم بهاءالدین در آثار مکتوب خواجگان ۱۳۹
۵-۷- مروری بر شرح حال علاءالدین عطار ۱۴۰
۵-۸- گذری بر محفل تعلیمی یعقوب چرخی ۱۴۲
۵-۸-۱- آثار یعقوب چرخی ۱۴۳
۵-۹- نقش نظام الدین خاموش در تصوف ماوراءالنهر ۱۴۳
۵-۱۰- مروری بر شرح حال و آثار خواجه پارسا ۱۴۴
۵-۱۰-۱- مهمترین آثار خواجه پارسا ۱۴۶
۵-۱۱- مروری بر احوال و آثار خواجه احرار ۱۴۷
۵-۱۱-۱- جایگاه سیاسی خواجه عبیدالله احرار ۱۴۹
۵-۱۱-۲- مهمترین آثار برجای مانده از خواجه عبیدالله احرار ۱۵۲
عنوان صفحه
۵-۱۱-۳- شاگردان خواجه عبیدالله احرار ۱۵۳
۵-۱۲- نگاهی به شخصیت مولی احمد خواجگی ۱۵۴
۵-۱۲-۱- آثار خواجه احمد خواجگی ۱۵۵
۵-۱۳- مراحل تاریخی نفوذ نقشبندیه در آسیای مرکزی ۱۵۷
 ۱۶۰

منابع فارسی ۱۶۲
منابع انگلیسی ۱۷۲
 ۱۷۳
فصل اوّل
مقدمه
۱-۱- کلیات
بر اساس گزارش­های تاریخی اقدامات به دور از تدبیر سلطان محمّد خوارزمشاه، موجب شروع حملات ویرانگر مغولان به رهبری چنگیزخان به سوی مشرق زمین شد. پیشروی­­های محمّد خوارزمشاه در ترکستان و ماوراءالنهر و شکست قراختائیان و در نتیجه همسایه شدن با مغولانِ تازه قدرت­ یافته از یکسو و عدم برخورد مناسب با بازرگانان و فرستادگان چنگیز از سوی دیگر موجبات این حمله‌ی ناگهانی را فراهم آورد. بخارا در سال ۶۱۶ ﻫ­ . ق/ ۱۲۱۹ م، سمرقند۶۱۷ ﻫ . ق/۱۲۲۰ م و خوارزم ۶۱۸ ﻫ . ق/ ۱۲۲۱ م از جمله شهرهایی بودند که در ابتدای حمله‌ی مغول مورد هجوم وحشیانه­ی این قوم قرار گرفته و ویران گشتند. بدین ترتیب اراضی و سرزمین­های ماوراءالنهر به عنوان بخشی­ از­ ملک‌لایطاق مغولان­ چنگیزخانی شدند. در سال ۶۲۴ ﻫ . ق/ ۱۲۲۷م هنگامی که چنگیزخان احساس کرد که عمرش رو به پایان است تصمیم گرفت آنچه را که در طول این مدّت از اراضی مسکون و غیره بدست آورده بود، در میان فرزندان خود تقسیم کند؛ به همین جهت مجلسی تشکیل داده اراضی و فتوحات خود را بین چهار پسر خود؛ جوچی، جغتای، اگتای و تولوی تقسیم نمود که به«اولوس‌های چهارگانه» اشتهار پیدا کردند. اولوس جوچی عبارت بود از: قلمروی که شامل دره­ی علیای رود سیحون، ایالت خوارزم، دشت قبچاق، قسمتی از روسیه­ی جنوبی، سیبری غربی، دامنه‌­های جبال اورال و حدود رود دانوب تا مرز بلغار می‌شد. اولوس اگتای عبارت بود از: حد غربی خاک اصلی مغولستان. اگتای چون بعد از پدر در رأس حکومت قرار می‌گرفت، کمترین سهم نصیبش شد. یورت (اقامتگاه) وی در زمان حیات چنگیزخان در حدود کناره‌­های ایمیل و قوناق بود. اولوس تولوی سرزمین اصلی آبا و اجدادی چنگیزخان؛ یعنی دره‌های رود کارولان، انون و ارخن و دامنه‌­های جبال قراقروم را شامل می‌شد. و امّا اولوس جغتای؛ که از مرز مغولستان شروع شده و ایالت متصرّفی حکومت قراختایی و همه شهرهای ماوراءالنهر را که تا آن زمان فتح شده بود، در برمی‌گرفت.
به عبارت دیگر منطقه‌ای که امروزه اصطلاحاً ترکستان خوانده می‌شود، اعم از ترکستان غربی و شرقی، این اولوس را تشکیل می‌داد و کمی نیز فراتر می‌رفت و تا شهرهای بلخ، بخارا و بامیان ادامه می‌یافت. مرکز آن شهر قناس، از شهرهای مجاور آلمالیغ بود. خاندان جغتای در بین سال­های ۶۲۴ﻫ .ق/ ۱۲۲۷ م تا ۷۳۶ﻫ .ق/ ۱۳۶۲م در ماوراءالنهر حکمرانی کرده و در اثر سیاست­ها و شیوه­ زندگی آنها، شهرهای این منطقه همچون بخارا و سمرقند که در دوره­ های پیشین جزو شهرهای زیبا و آباد و مهد فرهنگ و تمدن اسلامی بودند، به تدریج رو به افول گذاشته و به ویرانی کشیده شدند.
جغتاییان مظهر و نماینده‏ی مغولان صحراگرد و واپس­مانده و سنّتی که زندگی­شان در پناه (قانون مغولی) معنا می‌یافت، به شمار می‌آمدند.جغتای که در بین سال­های ۶۲۴ ﻫ . ق/ ۱۲۲۷ م تا ۶۴۰ ﻫ . ق/ ۱۲۴۲ م حکمرانی کرد، در دوران حکومت چنگیز، مأمور اجرای دقیق یاسا و دستورات چنگیزخانی بود. او­ از جهت در پیش­ گرفتن­ سیاست­ ضد ­اسلامی در محدوده­­ امپراتوری مغول و برقراری قوانین یاسایی به دشمن سوگند خورده­ی مسلمانان معروف بود. در حقیقت در دوران حکمرانی جغتای، مسلمانان در جهت اجرای احکام دینی خود به شدّت در تنگنا قرار داشتند، به صورتی که تا مدّت­ها در ناحیه‌ی خراسان و ماوراءالنهر کسی جرأت نکرد گوسفندی را به صورت آشکار ذبح شرعی کند، بلکه حیوان را خفه کرده و سپس گوشت آن را که در احکام اسلام گوشت مردار به حساب می‌آمد، می‌خوردند. با این حال مسلمانان در اندرون دستگاه حکومت رخنه کردند و حساس‏­­ترین شغل‌ها را بر عهده گرفتند. البته باید خاطر نشان کرد که میزان توفیق مسلمانان در قلمرو اولوس جغتای بسته به شیوه­ رفتار حاکم وقت، با فراز و فرودهای زیادی همراه بود. از آنجا که جغتاى و فرزندانش دیگر فتوحاتى را در پیش نداشتند، به زودى ماوراءالنهر رو به آرامش نهاد و اندک اندک ویرانى‏ها آباد شد.
سرانجام مسلمانان با نفوذ معنوی در بین شاهزادگان و امرای طراز اوّل، موفق به جذب شمار بسیاری از آنان به اسلام شدند و اوّلین فرد از فرزندان جغتای که مسلمان شد، احمد سلطان بود که نام اصلی مغولی وی قراهلاکو بوده است. با اسلام آوردن احمد سلطان، همسر اصلی‌اش، اورغنه خاتون، نیز مسلمانان شد. وی در ترویج دین و تقویت مسلمان و بخصوص حفظ آنان از گزند قوانین مغولی، کوشش فراوان کرد. اورغنه خاتون، پس از مرگ زودرس شوهرش، برای مدّتی کوتاه به حکومت رسید و در نتیجه اسلام رونقی افزون­تر یافت، ولی چون در اوایل جوانی و به هنگام وضع حمل از همسری دیگر درگذشت، دشمنان اسلام، بخصوص روحانیون مغولی و بودایی­که از هر فرصتی برای ضربه زدن به آن سود می‌جستند، اسلام آوردن او را نامبارک قلمداد کردند و آن را سبب مرگ زودرس این خاتون دانستند. بدین جهت کار مسلمانان بخارا و سمرقند به سستی گرایید. از احمد سلطان و اورغنه خاتون فرزندی به نام مبارکشاه باقی ماند که­ حاکم مسلمان جغتای گردید. انتخاب مبارکشاه، شاهزاده‌ای مسلمان که در سال ۶۵۶ ﻫ.ق/ ۱۲۶۷م به سلطنت رسید، نشان­ دهنده نفوذ قوم مغلوب(ایرانیان مسلمان)در دستگاه قوم غالب است، ولی به علّت زودرس بودن کار و دسته‏‌‌بندی­ها و مقاومت مغولان و دست اندرکاران سایر مذاهب، حکومت مبارکشاه بیش از یک سال و اندی دوام نیافت و شاهزاده‌ای دیگر به نام براق ادعای سلطنت کرد و موفق شد در جنگی مبارکشاه را خلع کرده، خود زمام امور را در دست گیرد. در طول همان یک سال کار ایرانیان رونق بسیار گرفت که شاید همین موضوع یکی از دلایل احساس خطر از جانب مغولان و خلع فرمانروای جوان بوده باشد. دیری نگذشت که بار دیگر آزادی های نسبی مسلمانان محدود گردید.

دوره­ حکومت براق برای مسلمانان، بخصوص اهالی سمرقند و بخارا که از پرچمداران احیای دین و فرهنگ ایرانی بودند، دشوار و ناگوار بود. در اواخر دوران حکومت ایلخانی بار دیگر در اولوس جغتای شاهد به تخت نشستن شاهزاده‌ای مسلمان به نام ترمشیرین هستیم که خود را علاءالدین خواند و در حدود ده سال سلطنت کرد. فرمانروایی یک خان مسلمان به مدّت ده سال نشانه‏ا‏ی از آغاز دوران حیات اسلام است.ترمشیرین با «یاسا» به مخالفت صریح پرداخت و به تجدید شرایع اسلامی همت گماشت، در ایجاد روابط بازرگانی بین اولوس جغتای و سایر مناطق اسلامی، بخصوص خراسان در ایران و مصر و شامات بسیار کوشید و حتی به خراسان سفر کرد و مدّت چهار سال در آنجا اقامت گزید. این اقامت طولانی دور از مرکز حکومت شگفت می کند با مسلمان شدن مغولان در ماوراءالنهر، خوى وحشی­گرى آنان پایان یافت و دایره‏ی نفوذ تمدن اسلامى به مرزهاى چین نیز رسید. ماوراءالنهر از نظر فرهنگی بعد از سلطه­ی مغول و در سده­هاى هفتم، هشتم و نهم هجرى وضع قابل توجّهى داشت و دوباره در دوره­ تیموریان به یکى از مهم‏ترین مراکز تمدنى عالم اسلام تبدیل شده بود.
تصوف که از دیر زمان در منطقه‏ی آسیای مرکزی رواج داشت، در دوره­ جغتاییان رونقی افزون یافت، تا حدّی که می­توان گفت که اسلام شناخته شده در ماوراءالنهر در این دوره، بیشتر اسلامی صوفیانه بود و از محافل فقهی(اهل فقاهت)کمتر نمودی بر جای بود. اهمیّت و اعتبار تصوف و مشایخ در این دوران به اندازه‏ای بود که مذهب نهادینه شده‏ی اکثر مردم به حساب می­آمد و دوران تکامل و عصر طلایی و باروری خود را پشت سر می­گذاشت. در این دوره سلسله­­های صوفی درآسیای ­مرکزی عبارتند از: نقشبندیه، ییسویه، قادریه، کبرویه که نخستین و مهم­ترین سلسله­ی صوفیانه­ی ماوراءالنهر، نقشبندیه است. این سلسله منسوب به خواجه بهاءالدین نقشبند(متوفی ۷۹۱ ﻫ . ق) و ادامه­ سلسله­ی خواجگان است. بنیان­گذاران سلسله­ی خواجگان خواجه یوسف همدانی(متوفی ۵۳۵ ﻫ . ق) و خواجه عبدالخالق غجدوانی یا خواجه­ی بزرگ یا کلان (متوفی ۵۷۵ ﻫ . ق) بودند.
سلسله­ی دیگر در ماوراءالنهر یسویه است که بنیان­گذار آن شیخ احمد یسوی (متوفی ﻫ . ق ۵۶۲) در شهر یسی به دنیا آمد. شیخ احمد سومین خلیفه بعد از خواجه یوسف همدانی و از خواجگان بود.
کبرویه به لحاظ قدمت نخستین و از حیث نفوذ پس از نقشبندیه و یسویه سومین سلسله در ماوراءالنهر بویژه خوارزم است. بنیان­گذار آن نجم‏الدین کبری(متوفی ۶۱۸ ﻫ . ق) بود که پس از کشته شدنش به دست مغولان دو مرید معروفش سیف‏الدین باخرزی در ماوراءالنهر و باباکمال خجندی در ترکستان تعالیم او را اشاعه دادند. دیگر سلسله­ی صوفیانه­ی معروف در این منطقه قادریه منسوب به عبدالقادر جیلانی یا گیلانی(متوفی۵۶۱ﻫ . ق)است. محل شکوفایی قادریه بغداد بود و به آسیای مرکزی نیز نفوذ یافت.
نقشی که رجال صوفیه در سده­های متمادی در صحنه­ی سیاسی آسیای مرکزی ایفا کرده ­اند، کمتر در گزارش­­های تاریخی بازتاب یافته است، ولی آنچه از شواهد بر می ­آید آن است که تصوف به واقع نقشی مهم در این دوره ایفا کرده و اندک بودن نمود آن در تاریخ سیاسی و اجتماعی منطقه از آن روست که هنوز مطالعات کافی در این دوره صورت نگرفته است. آنچه در اینجا می تواند مطرح شود، بررسی زاویه­­هایی از این نقش سیاسی است که در منابع تاریخی بازتاب یافته است. به عنوان نقطه­ی آغازی بر جایگاه سیاسی صوفیان در عصر جغتایی باید به نقش نجم­الدین در جریان حمله مغولان به خوارزم اشاره کرد. در پی­جویی از نخستین ردپای سیاسی پیشوایان صوفیه پس از استیلای مغول بر آسیای مرکزی، یکی از شخصیت­‏های مهم، سیف‏الدین باخرزی از شاگردان نجم‏الدین کبری است.
در پژوهش حاضر ضمن بررسی تحولات سیاسی اولوس جغتای به نقش اسلام و مسلمانان در این تحولات و همچنین فراز و فرود جایگاه اسلام و مسلمانی در قلمرو جغتاییان پرداخته می‏شود. چگونگی روند گسترش و نفوذ اسلام و گرایش‏های صوفیانه در میان جغتاییان که نماینده­ی اصلی مغولان صحراگرد و دشمنان مسلمانان به شمار می‏رفتند، مسأله‏ی مهم این پژوهش است.
۱-۲- اهمیّت و ضرورت تحقیق
در پژوهش­های مربوط به تاریخ امپراتوری مغول، تحقیقات کمی به جغتاییان اختصاص داشته است. به ویژه محققان ایرانی کمتر به این موضوع پرداخته­اند. اهمیّت این پژوهش در بازشناسی نقش مسلمانان در یکی از سرسخت‏ترین دولت­های مغولی است که بیشترین دشمنی را با مسلمانان داشت. ضمن اینکه شناخت چگونگی تلاش ایرانیان مسلمان در حوزه­ آسیای مرکزی در دوره­ مغولان و نفوذ در قلمرو آنها و چگونگی پذیرش اسلام از سوی حاکمان مغولی جغتایی و تأثیر آن بر سیاست­های آنها دارای اهمیّت است.
۱-۳- هدف تحقیق
هدف این پژوهش پاسخ به پرسش­های مطرح شده است. به طور خاص شناسایی دولت جغتاییان و نقش آن درگسترش اسلام، همچنین چرایی و چگونگی نفوذ تصوف، وضعیت مسلمانان در دوره­ جغتاییان از اهداف این پژوهش است که می ­تواند در توضیح و تبیین وضعیت اسلام در قلمرو جغتاییان مفید باشد.
۱-۴-پیشینه­ی تحقیق
از آنجایی که سلسله­ی جغتاییان در مقایسه با سایر حکومت­های همزمان خود، مورد پژوهش و ارزیابی کمتری قرار گرفته است، کتاب­ها و مقالات نوشته شده درباره این حکومت نیز نسبت به حکومت­های هم عصرِ آن اندک می­باشد. با این حال هر یک از تألیفات مرتبط با موضوع یاد شده در نوع خود ارزشمند و گرانمایه هستند. برخی از مهم­ترین محققان و آثار ایشان به قرار زیر است:
گروسه(۱۳۵۳) حاوی مباحث کلی و مستند درباره تاریخ ترکان و مغولان است و در ذکر رویدادهای مربوط به مغولان، به فتوحات آنها و تبدیل شدن به امپراتوری بزرگ و شکل‏گیری اولوس جغتای و روابط حکمرانان جغتای با خانات همجوار بخصوص ایلخانان در ایران می پردازد. ولی در مورد اسلام و چگونگی گسترش آن در قلمرو جغتایی و تصوف در آسیای مرکزی بحث نشده است. این کتاب درباره مغولان و اولوس جغتای و ارتباط آنها با دیگر خانات مطالب ارزشمندی دارد.
بیانی(۱۳۷۵) که در سه جلد به روابط دین و دولت اختصاص دارد، مسائل مذهب را از جمله موضوعات دارای اولویت زمان مغول به شمار می ­آورد. این تحقیق در حقیقت برای مطالعه و بررسی تاریخ اجتماعی مذهبی دوران مغول اهمیّت اساسی دارد. روی هم رفته بیانی در این اثر مسأله­ روابط متقابل اسلام و مغول­ها را مورد بررسی قرار داده است.
بایمت­اف(۱۳۷۸ش) از جمله محققینی است که متخصص این دوره می­باشد و آثار و مقالات ارزشمندی درباره جغتاییان نوشته است ولی در مورد اسلام­پذیری در خان­های جغتایی اثر خاصی ندارد.
رفیعی(۱۳۸۴) اوضاع سیاسی، نظامی ماوراءالنهر از آغاز یورش چنگیز تا ظهور تیمور را به طور اجمالی، مورد مطالعه و ارزیابی قرار داده است. در این مقاله به اسلام در قلمرو جغتاییان پرداخته نشده ولی درباره الوس جغتای و اینکه چگونه شکل گرفته است، دارای اطلاعاتی است.
اشپولر(۱۳۸۹) در کتاب خود به سرگذشت و جایگاه مغولان در تاریخ جهان می­­پردازد. در همین راستا نیز آسیای مرکزی را به عنوان خاستگاه مغولان از یک محدوده­ بسته­ی جغرافیایی به یک مفهوم گسترش یافته جهانی ارتقاء می­دهد. کتاب ایشان از نظر جامعیت تحلیل و نظر درباره تاریخ مغولان واجد اهمیّت و ارزش خاصی است و در مورد حمله­ی مغول­ها به ماوراءالنهر و چگونگی شکل‏گیری اولوس جغتای و همچنین حکمرانان جغتایی و بحث­های مختصری درباره اسلام در قلمرو برخی از خانات جغتای بحث شده است.
پاکتچی(۱۳۹۲) به شکل­ گیری تصوف و همچنین زمینه های پیدایی تصوف در آسیای مرکزی تا قبل از عصر جغتایی و حیات صوفیه در این دوران پرداخته است.
بوهلر(۱۹۹۶) از گسترش نقشبندیه در آسیای مرکزی و ورود آن به هند و همچنین روابط حاکمان مغولی در آسیای مرکزی با صوفیان نقشبندی مطالبی دارد. هر چند در این مقاله به بحث تصوف و فرقه نقشبندیه توجّه شده است، ولی به شکل‏گیری اولوس جغتای و روابط با دیگر خانات و همچنین اسلام در قلمرو جغتای نپرداخته است، امّا از جنبه‏ی تصوف می ­تواند مفید باشد.

ضریب انتشار- جذب انرژی به شرح ذیل محاسبه می شود:
(۳-۲۰)
که در آن ضریب انتشار انرژی روکش، جذب صفحه جاذب و انعکاس روکش شیشه ای (برابر با ۰٫۱۶) می باشند.
ضریب اتلاف کلی حرارت با مجموع تلفات فوقانی، پشتی و کناری به شیوه نشان داده شده در زیر برابر است:
(۳-۲۱)
اتلاف فوقانی، پشتی و کناری به شرح ذیل محاسبه می گردند:
(۳-۲۲)
(۳-۲۳)
(۳-۲۴)
که در آن +۵، N تعداد روکش ها (در این بررسی برابر با ۱) ، ، سرعت باد (متر بر ثانیه)، ثابت استفان-بولتزمن، قابلیت تشعشع ورق جاذب، قابلیت تشعشع روکش شیشه ای، قابلیت رسانایی عایق بندی حاشیه ای، ضخامت عایق بندی حاشیه ای،c محیط کلکتور و h ارتفاع کلکتور می باشند.
۳-۲-۳- سهم خورشیدی
سهم خورشیدی، نسبت دو مقدار مشابه انرژی است، به طور کل سهم خورشیدی نسبت میزان انرژی جذب شده از خورشید به انرژی کل مصرفی برای گرمایش آب و یا محیط می باشد.

(۳-۲۵)
SF: سهم خورشیدی
Q_S: میزان انرژی حرارتی خورشیدی جذب شده (kwh)
Q_aux: میزان انرژی حرارتی مصرفی توسط سیستم کمکی (kwh)
۳-۳- ذخیره سازی انرژی
انرژی خورشیدی یک منبع انرژی وابسته به زمان است. نیازهای انرژی برای گونه گسترده­ای از کاربردها نیز به زمان وابسته است اما به سبکی متفاوت از در دسترس بودن انرژی خورشیدی. بنابراین ذخیره انرژی یا فرآورده دیگری از یک فرایند خورشیدی در صورتی که انرژی خورشیدی بخش­های اساسی این نیازهای انرژی را برآورده کند، ضروری می­باشد.
ذخیره انرژی (یا فرآورده) باید در پرتو یک سیستم فرایند خورشیدی که اجزای اصلی آن کلکتور خورشیدی، واحدهای ذخیره، ابزار تبدیل (همچون دستگاه تهویه یا موتورها) بارها، تامین انرژی کمکی (تکمیلی) و سیستمهای کنترل، در نظر گرفته شود. عملکرد هر یک از این اجزا به عملکرد بقیه مربوط است. وابستگی عملکرد کلکتور به دما تمامی عملکرد سیستم را به دما حساس می­سازد. در گرمایش خورشیدی غیر فعال (passive)، اجزای ذخیره و کلکتور در ساختار ساختمان تلفیق می­شوند. عملکرد واسطه ذخیره در سیستم­های گرمایی غیر فعال وابسته به جذب انرژی می باشد.
گنجایش بهینه یک سیستم ذخیره انرژی به زمان مورد انتظار تابش خورشیدی در دسترس، طبیعت بارهای مورد انتظار برای فرایند، درجه اطمینان مورد نیاز برای فرایند، روشی که با آن انرژی کمکی فراهم می­ شود، و یک آنالیز اقتصادی که تعیین می­ کند چه مقدار از بار سالانه باید توسط انرژی خورشیدی و چه مقدار توسط منبع کمکی انرژی انتقال داده شود، بستگی دارد.
۳-۳-۱- بارهای فرایند خورشیدی
در زما‌ن‌‌های در طول سال میزان حرارت جذب شده توسط سیستم خورشیدی از میزان حرارت مورد نیاز برای بار تجاوز می‌کند. لذا یک زیر مجموعه ذخیره به منظور ذخیره انرژی خروجی اضافی کلکتور و بازگرداندن آن به هنگام نیاز می بایست در سیستم‌های خورشیدی تعبیه گردد. ذخیره انرژی به روشنی در تعیین خروجی سیستم مهم است. اگر ذخیره‌ای نبود، یک افت بزرگ در سهم خورشیدی در تامین بار را رخ می‌دهد. در این تحقیق نوع بار آبگرم مصرفی بر طبق استاندارد Ashrae که در‌صد میزان مصرف آبگرم از حجم مخزن را در ۲۴ ساعت شبانه روز نشان می‌دهد مورد استفاده قرار گرفت.
جدول ۳-۱: میزان درصد آبگرم مصرفی در ۲۴ ساعت