شیخ انصاری در پاسخ می‌گوید قاعده ثانوی مختص تعارض اخبار است در حالی که تعارض اختصاص به اخبار ندارد بلکه گاهی وقوع تعارض میان اخبار است و گاهی میان سایر امارات از قبیل تعارض چند آیه چند خبر متواتر تعارض بینه تعارص استصحاب با اصل برائت و… . (فرائد‌الاصول، ص ۴۰۹)
۲-۱-۴ مقتضای قاعده اولی در باب تعارض
محقق داماد می‌گوید در مسئله حجیت امارات دو مسئله وجود دارد:
الف- طریقت و کاشفیت: یعنی مصلحت اختصاص به واقع دارد و هیچ مصلحتی بر طبق مودای اماره و مفاد آن جعل و یا حادث نمی‌شود بلکه صرفاً طریقت واقع دارند و لذا اگر مصادف با واقع باشد منجز و اگر مخالف باشد معذور است.
ب- سبییت و موضوعیت: یعنی قیام اماره سبب می‌شود که به مقدار مصلحت واقع یا بیش از آن بر طبق مودای اماره مصلحتی جعل یا حادث شود تا در صورت مخالفت آن با واقع مصلحت حادث مصلحت واقع را که از دست رفته جبران نماید و این سبیت دارای اقسامی است: ۱- تصویب اشعری یعنی احکام واقعی تابع آرای مجتهدان است یعنی هیچ حکمی جز فتوای مجتهدان وجود ندارد و هیچ خطایی در آرای آنها نیست و حکم آن حکم الله است.
۲- تصویب معتزلی یعنی معتقدم که احکام بر اساس مصلحت و مفسده واقعی وضع شده است و حکم واقعی اصلی در همان مرتبه شأنیت و اقتضای به حال خود باقی است. ۳- مصلحت سلوکی شیخ انصاری نظریه‌ای دارد که منافاتی با قول تخطئه ندارد و اصلاً این را از اقسام سببیت شمرده از باب مسامحه است چون طبق این نظریه با قیام اماره مصلحت یا مفسده‌ای در مودای اماره حادث نمی‌شود بلکه فقط در عمل به اماره مصلحتی حادث می‌شود تا مصلحت واقع جبران شود.
اما آیت‌الله محقق داماد می‌گوید نظریه طریقت که مبنای مشهود و صحیح نیز می‌باشد و شاهدی بر صحت این که شرایط وصفات در راوی معتبر لازم است دخیل در کشف واقع می‌باشد و مکلف رابه واقع می‌رساند مانند تکلیف اسلام ایمان، عدالت و ثاقت دوری از کذب نه صفاتی که دخیل در کشف نباشد هر چند موجب شرایط راوی باشد مانند مصاحبت بیشتر با معصوم و هاشمی بودن طبق این نظریه قاعده اولی در تعارض تساقط است زیرا دلیل بر حجیت اماره یا لبی است مثل بنای عقلا آیه نبا.
اگر لبی باشد شامل صورت متعارضین نمی‌شود چون قدر متیقن از شمول دلیل لبی همان صورت عدم تعارض است.
اگر دلیل حجت لفظی باشد نیز شامل صورت تعارض نمی‌شود زیرا اگر به موجب دلیل حجیت هر دوی متعارض حجت باشد مستلزم ترجیح بلا مرجح است و اگر یکی از متعارضین مخیراً حجت باشد دلیلی بر تخییر نیست. (اصول فقه، ج ۳، ص ۱۳۹)
۳-۱-۴ نفی حکم ثالث
تا اکنون معلوم شد که بنا بر مبنای طریقت در مسئله حجیت امارات مقتضای قاعده اولی در تعارض دو دلیل یا بیشتر تساقط است اکنون این بحث مطرح است که پس از تعارض و تساقط دو دلیل نسبت به دلالت مطابقی آیا به دلالت التزامی موجب نفع حکم ثالث می‌شود یا خیر در مورد اقوالی است.
۱- شیخ انصاری و مظفر و کاظمی وی گویند حجیت و عدم تساقط متعارضین نسبت به مدلول التزامی و دلالت بر نفع حکم ثالث چون هر یک از متعارضین با قطع نظر از مورد تعارض واجد اعتبار و حجیت می‌باشد و هر چند تعارض مانع از فعلیت مفاد و مودای آن دو شد اما نسبت به مدلول التزامی مانعی وجود ندارد تا موجب سقوط و عدم حجیت آن دو گردد.
ممکن است اشکال شود که دلالت التزامی تابع دلالت مطابقی و فرع بر آن است بنابراین اگر دلالت مطابقی از حجیت ساقط شوند دلالت التزامی هم ساقط می‌گردد. (فرائدالاصول، ص ۴۳۹، اصول فقه، ج ۲، ص ۲۰۰ و فوائدالاصول، ج ۴، ص ۷۷۵)

اما آخوند خراسانی در پاسخ می‌گوید: نفی حکم ثالث مستند به یکی از دو دلیل غیرمعین است چون علم اجمالی به کذب احدهما است یعنی تعارض میان دو دلیل مستلزم علم به کذب احد همای غیر معین است پس احد همای غیرمعین معلوم‌الکذب و غیرحجت و دیگری متهم الصدق و حجت است نسبت به مدلول التزامی و نفی حکم ثالث اگر چه مدلول مطابقی آن از درجه اعتبار ساقط است چون متعین نیست. (کفایه الاصول، ج ۲، ص ۳۸۵)
اما آیت‌الله خویی جواب در باب این دلیل که احدهمای غیر معین عنوانی است انتزاعی که دارای مصداق خارجی نیست تا حجت باشد و موجب نفی حکم ثالث. (محقق داماد به نقل از مصباح الاصول، ج ۱، ص ۳۶۷)
موسوی بجنوردی و نائینی می‌گویند: دلالت التزامی در اصل وجود و تحقق تابع دلالت مطابقی است بدون وجود مدلول مطابقی وجود مدلول التزامی معنا ندارد اما در حجیت و اعتبار تابع دلالت مطابقی نیست زیرا اخبار ملزوم به حسب تحلیل منقصم به دو اخبار می‌شود اخبار از ملزوم اخبار از لازم دلیل حجیت شامل هر دو صورت می‌گردد لذا پس از سقوط حجیت اخبار از ملزوم برای معارضه حجیت اخبار لازم به حال خود باقی است چون دچار معارضه نیست به لازم توافق و اشتراک دارند و در نتیجه نفی حکم ثالث مستند به هر دو دلیل است. (محقق داماد به نقل از کتب منتهی الاصول، ج ۲، ص ۵۸۹ و فوائد الاصول، ج ۴، ص ۷۵۶)
۲- آیت‌الله محقق داماد می‌گوید تفصیل میان متعارضانی که تنافی ذاتی دارند یا متعارضانی که تنافی عرضی دارند که در صورت اول دال بر نفع حکم ثالث می‌باشد مثل اینکه مفاد یکی از متعارضین وجوب دعا در وقت ادعیت حلال باشد و مفاد دیگری حرمت آن پس نسبت به نفع کراهت اباحه و استحباب توافق دارند اما در صورت دوم که تنافی متعارضین ناشی از امر خارجی باشد مثل اینکه مفاد یکی از دو دلیل وجوب نماز ظهر و مفاد دیگری وجوب نماز جمع باشد که ذاتاً میان این دو دلیل تنافی ن
یست به طوری که مفاد هر یک نفع وجوب دیگری باشد قابل جمع می‌باشد ولی به وسیله دلیل خارجی ثابت شده که دو نماز ظهر و جمعه در یک زمان واجب نیست پس دارای مدلول التزامی بر نفع حکم ثالث نمی‌باشد از این رو پس از تعارض و تساقط وظیفه وجوب اصول عملیه است که در فرض مذکور مجرای برائت از وجوب فریضه است آری اگر مفاد هر دو دلیل وجوب نماز در جمعه باشد تردید در تعیین وجوب ظهر یا جمعه مجرای احتیاط است نه برائت. (اصول فقه، ج ۳، ص ۱۴۱)
۳- تساقط و عدم حجیت متعارضین نسبت به مدلول دلالت بر نفع حکم ثالث ابوالقاسم خویی صاحب این نظریه از وجه عدم سقوط و حجیت لازم پس از سقوط دو دلیل نقضی و حلی را وارد کرده است دلیل نقضی:
۱- اگر خانه‌ای در تصرف زید باشد که مدعی مالکیت آن است و عمرو و بکر نیز مدعی ملکیت آن باشند و هر یک بینه‌ای اقامه نمایند پس از تعارض و تساقط این دو بینه در مدلول مطابقی آیا می‌توان به مدلول التزامی این دو بینه اخذ کرد و حکم به نفی ملکیت زید نمود که مدلول التزامی این دو بینه است تا در نتیجه این خانه مجهول‌المالک باشد.
۲- در فرض مذکور اگر به جای بینه شاهدی بر ملکیت عمرو و شاهدی دیگر بر ملکیت بکر شهادت دهد پس با قطع نظر از معارضه مدلول مطابقی این دو شهادت اعتبار ندارد چون اعتبار و حجیت شاهد واحد متوقف بر انضمام سوگند است اینک آیا می‌توان به مدلول التزامی این دو اخذ کرد و حکم به عدم ملکیت زید نمود.
۳- در فرض مذکور اگر بینه‌ای اقامه شود که خانه از آن عمرو است خود عمرو اعتراف نماید که مال او نیست پس بینه از درجه اعتبار و حجیت ساقط می‌شود چون اقرار بر بینه مقدم است همانطور که بینه بر ید مقدم است.
ب- جواب حلی: اخبار از ملزوم اگرچه اخبار نیز از لازم می‌باشد اما نه به نحو مطلق و وجود سعی بلکه اخبار از حصه خاصی لازم است پس خبری که دال بر وجوب است دلیل التزامی آن عدم اباحه به نحو مطلق نیست بلکه عدم اباحه‌ای است که لازمه وجوب است و نیز خبری که دال بر حرمت است مدلول التزامی آن عدم اباحه به نحو مطلق نیست بلکه عدم اباحه‌ای است که لازمه حرمت است پس با سقوط حجیت این دو خبر در مدلول مطابقی سبب معارضه در مدلول التزامی نیز از درجه اعتبار و حجیت ساقط می‌شود. (مصباح الاصول، ج ۳، ص ۳۶۸ تا ۳۷۰)
۴-۱-۴ تعارض بیش از دو دلیل و انقلاب نسبت
قول مشهور اصولیون تعارض به اعتبار به دو قسم است زیرا تعارض میان دو دلیل است یا بیش از دو دلیل مثلاً مفاد دلیلی وجوب و دیگری حرمت و سومی استحباب و چهارمی مباح و پنجمی اباحه باشد.
تعارض بیش از دو دلیل دارای اشکال گوناگونی است که به ذکر سه نوع آن اکتفا می‌شود:
نوع اول: ورود عام و دو خاص که سه صورت دارد زیرا نسبت میان دو دلیل خاص یا تباین است یا عموم مطلق یا عموم من وجه.
صورت اول: ورود عام و دو خاص متباین که از نظر کلینی شیخ طوسی و خویی دارای دو فرض است:
الف- تخصیص عام به دو دلیل خاص مستلزم محذور تخصیص اکثر و یا بقای عام بدون مورد نشود مثل (اکرم النَحوّییّن)، (لا تُکرِم الکوفَییَن منهم) و (لا تکرم البصرین مِنهُم) و نیز مانند:
(و حَرَم الربا)، (لا ربا بین الوالِدِ و وَلَدهُ) و (لا رِبا بَیْنَ الزَّوجِ و زَوْجتِهِ) که در فرض قاعده تخصیص عام به دو دلیل خاص است.
ب- تخصیص عام به ادله خاص موجب محذور تخصیص اکثر یا بقای عام بدون مورد و مصداق گردد مانند: (یَجب اکرامَ العلما)، (یَحِرم اکرام فسّاق العلماءَ) و (یکرهُ اکرام عُدولِ العلماء) و تخصیص عموم یکی از ادله خاص موجب ترجیح بلا مرجح. (فروع کافی، ترجمه کمره‌ای، ج ۵، ص ۱۴۵، التهذیب، ج ۷، ص ۱۸ و مصباح الاصول، ج ۳، ص ۳۸۹)
صورت دوم: ورود عام و دو. دلیل خاص که بین این دو عموم مطلق باشد از نظر خویی دارای دو فرض است:
الف- تخصیص عام به ادله خاص مستلزم محذور تخصیص اکثر یا بقای عام بدون مورد نباشد مثل: (اکْرَم العلماء)، (لا تُکِرم العالم العاصی) و (لا تکرم العالم المرتکب للکبائر) و مانند (اکْرَم العلماء)، (لا تُکِرم النحویین) و (لا تُکِرم الصرفیین من النحویین) که عموم دلیل دلیل عام به ادله خاص تخصیص می‌خورد.
ب- تخصیص عام به ادله خاص موجب محذور تخصیص مستهجن یا بقای عام بدون مورد شود مجرای قاعده تعارض است. (مصباح الاصول، ج ۳، ص ۳۹۰)
صورت سوم: ورود عام و دو دلیل خاص که میان این دو عموم من وجه باشد مثل (اکْرَم الامرا ء)، (لا تُکِرم الامیر الفاسق) و (لا تُکِرم الامیر الشاعر) و نیز از نظر آیت‌الله خویی دارای دو فرض است:
الف- تخصیص عام و ادله خاص مستلزم محذور تخصیص مستهجن یا بقای عام بدون مورد نباشد وظیفه تخصیص است.
ب- تخصیص عام به ادله خاص موجب موجب محذور گردد مجارای قاعده تعارض است. (مصباح الاصول، ج ۳، ص ۳۹۱)
نوع دوم: وقوع تعارض بین عامین من وجه با ورود مخصص از دیدگان امام خمینی و خویی به سه گونه می‌آید:
الف- ورود مخصص در مورد افتراق یکی از دو عام که نسبت دو عام از من وجه منقلب به عموم مطلق می‌شود و عامی که ماده افتراق آن بر عام دیگر خارج شود مقدم می‌شود چون اخس مطلق می‌شود مثل (یستحب اکرام العلماء)، (یحرم اکرام الفساق) و (یجب اکرام العالم العادل) که در مورد (عالم فاسق) تعارض واقع می‌شود.
ب- ورود مخصص در مورد افتراق هر یک از دو عام که پس از تخصیص هر یک از دو عام نسبت بین دو عام منقلب به تباین می‌شود مثل (یستحب اکرام العلماء)، (یکره اکْرَم الفساق)، (یجباکرام العالم العادل) و (یحرم اکرام الفاسق الجاهل) که مفاد دلیل اول استحباب اکرام عموم علما است به وسیله دلی
ل سوم که دال بر وجوب اکرام عالم عادل است تخصیص می‌خورد و مفاد دلیل دوم که کراهت اکرام عموم فساق است به وسیله دلیل چهارم که دال بر حرمت اکرام فاسق جاهل است تخصیص می‌خورد. (الرسائل، ج ۲، ص ۳۵ و مصباح الاصول، ج ۳، ص ۴۰۰)
ج- ورود مخصص در مورد اجتماع باشد مثل (یجب اکرام العلماء)، (یحرم الکرام الفاسق) و (یکره اکرام العالم الفاسق) که میان دو دلیل اول در ماده اجتماع (عالم فاسق) تعارض است و چون دلیل سوم اخص از هر دو دلیل است لذا موجب تخصیص آن دو می‌گردد و تعارض مرتفع می‌شود و در نتیجه: اکرام عالم عادل واجب عالم فاسق مکروه و اکرام فاسق جاهل حرام است. (همان)
نوع سوم: وقوع تعارض میان دو دلیل متباین و ورود مخصص از نظر آیت‌الله خویی سه قسم دارد:
الف- مخصص موجب تخصیص یکی از دو دلیل متباین شود مثل (اکْرَم العلماء) و (لا تُکِرم فساق العلماء) که نسبت میان دلیل اول و دوم تباین است و پس از تباین به عموم خصوص مطلق منقلب می‌شود و در نتیجه دلیل اول موجب تخصیص دلیل دوم می‌گردد.
ب- ورود مخصص برای هر یک از دو دلیل متباین که موجب انقلاب نسبت آن دو عموم من وجه می‌باشد مثل (اکرم العلماء)، (لا تُکِرم العلماء)، (اکْرَم نحاه العلماء) و (لا تُکِرم فساق العلماء) که مفاد دلیل اول پس از تخصیص به وسیله دلیل چهارم می‌شود (اکْرَم العلماء غیر الفساق منهم) و به عبارتی (اکْرَم عدول العلماء) و دلیل و مفاد دلیل دوم پس از تخصیص به دلیل سوم می‌شود (لا تُکِرم العلماء غیر النحویین) و نسبت میان اکرم عدول العلماء با لا تُکِرم العلما غیر نحویین عموم من وجه است که مجرای قاعده تعارض از ترجیح یا تخییر است.
ج- ورود مخصص برای هر یک از دو دلیل متعارض متباین که میان دو مخصص عموم من وجه باشد مثل (اکْرَم العلماءَ)، (لا تُکِرمُ العلماء) و (اکْرَم العلماءَ العُدولَ و تُکِرم النحاهُ) که پس از تخصیص می‌شود: اکْرَم العلماءَ الا النحاه و لا تُکِرم العلماء الا عُدولهم ماده افتراق اولی. عالم غیرنحوی است که واجب الاکرام می‌باشد و ماده اغتراق دومی. عالم فاسق نحوی است که محرم الاکرام می‌باشد اما ماده اجتماع (عالم عادل نحوی) مجرای قاعده تعارض از ترجیح یا تخییر می‌باشد. (مصباح الاصول، ج ۳، ص ۴۰۲)
۲-۴ مقتضای قاعده ثانوی و اخبار علاجیه یا حکم شرعی تعارض
قاعده اولی در باب تعارض ادله به حکم عقل تساقط است ولی اخبار مستفیضه‌ای بر عدم تساقط وارد شده است و برای همین اخبار مستفیضه‌ای اصولیون نیز قائل به عدم تساقط شده‌اند و در نهایت گروهی حکم به تخییر و جمعی حکم به توقف و دسته‌ای هم حکم به احتیاط شده‌اند.
۱-۲-۴ گروه اول اخبار دال بر تخییر
این گروه از احادیث مقید به عصر غیبت و فقدان مرجح نیست مانند این احادیث:
الف- روایت حسن ابن جهم عَن الحَسَن بن الجَهم عَن الرّضا (ع) قال: قُلْتُ لهُ: تُجیُئنا الاحادیث عَنْکُم مُختَلِفهً؟ فقال «ما جاءَکَ عَنَّا فقِسْ علی کتابِ الله عزّوجلّ و احادیثنا فإِن کان یُشبِهُها فَهَّو مِنّا و آن لَم یَکُنْ یَشبِهها فَلَیْسَ مَنّا».
قلت: یَجیئُنا الرجلانِ وکلا هُما ثقهُ بحَدیثیْن ولا نَعْلَمُ أیّهُم الحَقّ؟ قال: «فَاِذا لَمْ تعَلمْ فمُوَسَّعُ عَلَیکَ بَأَیَّهُما أخَذَتَ».
حسن ابن جهم می‌گوید: به امام رضا (ع) عرض کردم: احادیثی از سوی شما خاندان عصمت به ما می‌رسد که با هم اختلاف دارند (تکلیف چیست؟)
فرمود: احادیثی را که از سوی ما می‌رسد به کتاب خدا و احادیث قطعی بسنجید اگر مشابه و موافق با آن دو بود از ما است و اگر چنین نبود از ما نیست.
عرض کردم دو شخص موثق دو حدیث را روایت می‌کند که با هم اختلا ف دارند و ما نمی‌دانیم کدام یک حق است.
فرمود: در صورت مختاری به هر یک از دو حدیث را اخذ نمایی و عمل کنی(مجلسی مرآه العقول، ج۱، ص۲۲۰).

۴- قمار بازی :
در تحقیقات Pratarelli و همکاران در سال ۱۹۹۹، ۴ درصد از کاربران ذکر کردند که در اینترنت قماربازی می‌کنند.
خرید وفروش سهام، حراجهای اینترنتی مانند ebay هم طبق تحقیقات Youngو Orazack جزو رفتارهای قماربازی مرضی به شمار می آیند که به فرد احساس قدرت و هیجان می‌دهد.
۵- فضاهای چندین کاربری (MUDS) :
شامل بازیهای با مضامین جنگهای فضایی و دوئلهای قرون وسطایی می‌شود که کاربران در آنها می‌توانند شخصیتهای خاصی را انتخاب کنند و با این نقشهای خاص با دیوها بجنگند و به خرید وفروش اسلحه بپردازند. این محیطها همچنین قابلیت‌های اتاقهای گپ را نیز دارند. طبق تحقیقات Young در سال ۱۹۹۷ استفاده از محیطهای MUDS یکی از دو فعالیتهای اینترنتی اعتیاد آور هستند به این علت که در این فضاها اشخاص می‌توانند شخصیت خود را عوض کنند و با شخصیتهایی خیالی در دنیای خیالی خود زندگی کنند.
۶- اتاقهای گپ :
یکی دیگر از ۲ فعالیتی که در اینترنت بیشتر اعتیادآورند، گپ زدن در اتاقهای گپ است. (Griffith 2000، Young 1998 ) اتاق گپ محلی است که در آن کاربران می‌توانند با بقیه گفتگو کنند. این اتاقها در تمام ساعات شبانه روز فعال هستند و کاربران می‌توانند در آن واحد با چند نفر گفتگو کنند وارتباطاتی در سطوح مختلف با دیگران داشته باشند.
۷- خرید اینترنتی :
یکی از قسمتهای جذاب اینترنت، خرید کالا از طریق شبکه است. که با حراج اینترنتی یا خرید سهام تفاوت دارد. این قسمت، کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است.
۸- جمع آوری اطلاعات :
یک نوع فعالیت نسبتا خوش خیم در اینترنت است. در اینترنت محیطهای خاصی برای جستجو وجود دارد که افراد برای پیدا کردن منابع و علایق خود می‌توانند در آن جستجو کنند. این نوع فعالیت، بندرت اعتیاد اور است. (۱۱)

Young در سال ۱۹۹۶ تحقیقی بر روی ۶۰۵ نفر از کاربران اینترنت انجام داد، که نشان می‌دهد نوع استفاده از اینترنت در افراد وابسته به اینترنت و افراد غیروابسته به آن متفاوت است.
جدول ۱-۱

همانگونه که طبق جدول ۱-۲ ملاحظه می‌شود، اتاقهای گپ و محیطهای MUD، رایج ترین قسمتهایی از اینترنت هستند که افراد وابسته به اینترنت را جذب خود می‌کنند.(۱۶)
تفاوت جنسیت و نوع کاربری از رایانه و اینترنت :

۲-۱-۶-۱-۱- خدمات اشاعه مشاوره ای
خدمات اشاعه مشاوره ای، به دو شکل ارائه می شود:
دستیابی کنترل شده: با مراجعه به برگه دان در واحد اطلاع رسانی و نوشتن ارجاعات لازم کتابشناختی و شماره راهنمای منبع ، یک برگ درخواست پر می کنند. برگ درخواست تکمیل شده را به میز مرجع تحویل می دهند. یکی از مسئولین بخش مرجع، برگ درخواست را گرفته و با مراجعه به مجموعه منابع کتابخانه، منبع درخواست شده را به بهره گیر ارائه می کند. منبع ، برای مطالعه بهره گیر در اتاق مطالعه، امانت داده می شود اما بهره گیر باید در پایان روز منبع امانت گرفته شده را بازگرداند. این فرایند به کارمندان بیشتری نیاز دارد، اما امکان نظارت بر تمام فعالیت های اجرایی را به وجود می آورد. معمولاً این روش در مجموعه های ویژه ای مثل منابع گروهی خاص و کتاب های نفیس یا کمیاب کاربرد دارد. به طور کلی، برای پرهیز از ایجاد وقفه در ارائه خدمات، هر بهره گیر در هر نوبت فقط می تواند تعداد محدودی منبع از هر نوع امانت بگیرد.

دستیابی مستقیم: در این فرایند، در صورت نیاز، بهره گیر برای شناسایی منابع درخواستی از برگه دان استفاده می کند و سپس، خود، مستقیماً منابع را از قفسه برمی دارد. برای پرهیز از بروز اشتباه در نظم منابع در قفسه ها، از بهره گیر درخواست می شود کتاب ها را روی میز و نه در قفسه قرار دهد. در این روش، دست بهره گیر بازتر است و امکان کاوش عمیق تری وجود دارد اما نظارت مناسب بر چنین مجموعه ای دشوارتر بوده و به فضای بیشتری نیاز دارد و آثار دستنامه ای و مرجع همیشه برای استفاده بهره گیر در دسترس قرار دارند.
۲-۱-۶-۱-۲- خدمات میز امانت
روشی است که در آن واحد اطلاع رسانی تعداد معینی منبع به بهره گیر امانت می دهد. بهره گیر می تواند این منابع را برای دوره زمانی معینی به منزل ببرد. به هرحال، بعضی از منابع مثل، مجموعه های خاص، کتاب نامه های نایاب، دستنامه ها، منابع مرجع و به طور کلی همه منابع پرتقاضا، امانت داده نمی شوند. هر واحد اطلاع رسانی برای تعداد منابع امانی- از هر نوع- به بهره گیران (که ممکن است برای آنها سطوح مختلفی قائل شوند) و در مدت زمان معین، قوانین خاص خود را دارد. این قوانین با توجه به دو عامل به هم وابسته زیر وضع می شوند: هر بهره گیر، به طور هم زمان و در طول مدت درخواست، نمی تواند بیش از چند منبع را مطالعه کند. از این رو، واحد اطلاع رسانی نباید با امانت بیشتر و غیرضروری، منابع مورد نیاز بهره گیران را برای مدت طولانی از دسترس آنها دور نگه دارد.
امانت منابع، با ارائه خدمات ویژه ای به نام خدمات میز امانت سازماندهی شده و موقعیت ها و فرآیندهای آن مفصلاً مشخص می شود. باید دقیقاً بر امانت منابع نظارت داشت: واحد اطلاع رسانی باید بداند چه منابعی به امانت رفته و زمان بازگشت آن چه هنگام خواهد بود. انجام این وظیفه عموماً به تهیه چند پرونده یا فایل نیاز دارد: فایل نام منابع ، فایل نام امانت گیرندگان و فایل تاریخ برگشت منابع. رایانه ای کردن فعالیت های امانت، ساده است و کتابخانه های بزرگ بیش از پیش به سمت رایانه ای کردن این فعالیت پیش می روند.
۲-۱-۶-۱-۳- امانت بین کتابخانه ای
در این روش، اگر منبع مورد نیاز بهره گیر در کتابخانه موجود نباشد، از طریق میز امانت یا میز مرجع، آن را از کتابخانه ای دیگر امانت می گیرند. معمولاً بین کتابخانه های مشارکت کننده در طرح خدمات امانت بین کتابخانه ای، قرارداد ویژه ای منعقد می شود. سپس براساس فرآیندهای استانداردی که معمولاً در سطح ملی اجرا می شوند (برگه های درخواست، شرایط امانت، بسته بندی و کنترل منابع، و…)، هر کتابخانه منابع درخواستی کتابخانه دیگر را در اختیار می گذارند. برای آگاهی هر یک از اعضاء از مجموعه، اعضاء و محل سایر کتابخانه های عضو، فهرستگان مشترکی تولید می شود. این عمل، امکان ارائه خدمات به بهره گیران را افزایش می دهد، سفارش منابع را معقول جلوه داده و هزینه ها را بین کتابخانه های شرکت کننده در طرح سرشکن می کند.
۲-۱-۶-۱-۴- امانت مجلات
نوع ویژه ای از امانت است که در سازمان ها بسیار مرسوم بوده و فرآیندهای متنوع و متفاوتی را نیز طی می کند. مدیر واحد یا بخش اطلاع رسانی با همکاری بهره گیران، فرآیندهای ممکن را تثبیت می کند، درباره شیوه گردش منابع تصمیم می گیرد، تعداد مجلات امانی و مدت زمان امانت برای هر خواننده را مشخص می کند، مقررات را کنترل کرده و سپس فهرست مجلات امانی را تهیه و ارائه می کند. گردش مجلات ممکن است به روش های زیر صورت گیرد:
از واحد اطلاع رسانی به هر خواننده و بالعکس (امانت ستاره ای یا مرواریدی) امانت از یک خواننده به خواننده ای دیگر (امانت گردشی)- هر چند در این روش پیگیری نهایی فرایند امانت منابع دشوار است- ترکیبی از دو روش پیشین (امانت ترکیبی) نمودار۲-۱٫
نمودار(۲-۱) روش های گردش مجلات امانی
گردش مجلات به هر روشی که باشد وقت گیر است و گاهی به علت غیبت یا بی دقتی خواننده به تأخیر می افتد. حق تقدم باید با خوانندگانی باشد که مجلات برای آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. گردش این مجلات نباید به قدری وقت گیر باشد که بیشتر خوانندگان از اطلاعات روزآمد بی نصیب بمانند. با اشتراک چند نسخه از مجله های ضروری، گردش فهرست مجلات یا مقالات درخواستی تازه رسیده در بین اعضاء (این روش بیشتر شبیه خدمات گزینشی اطلاعات است)، تأخیر در گردش شماره های جدید مجلات، نمایش یک هفته ای مجلات تازه رسیده در بخش یا اصرار و فشار برای بازگرداندن مجله در مدت زمانی بسیار کوتاه، می توان بر این مشکلات فائق آمد. به هرحال، باید گفت که مدیریت بر گردش و امانت مجلات غالباً ساده است. در گردش مجلات از ابزارهای شبیه ابزارهای مورد نیاز در بخش امانت، شامل فایل خوانندگان که مجلات به امانت گرفته شده را نشان می دهد و یک فایل مجلات که نام امانت گیرنده را نیز در بر دارد استفاده می شود. رایانه ای کردن این سیستم چندان مناسب و ضروری نیست چرا که یک نسخه از مجله نمی تواند در بین بیش از ده خواننده به گردش درآید.
۲-۱-۶-۱-۵- تهیه کپی
تهیه کپی، روشی آسان برای اشاعه منابع ردیف اول است بی آنکه به منابع کتابخانه صدمه ای وارد آید. اما این روش فقط برای منابع کم حجم مناسب است و به تجهیزات مناسب نیاز دارد. این روش، روشی به صرفه است اما توافق حق مؤلف از مهمترین موانع آن به شمار می آید. بعضی از واحدهای بزرگ اطلاع رسانی برای تهیه کپی، بخش ویژه ای به نام «خدمات تکثیر» تدارک دیده اند.
۲-۱-۶-۱-۶- انتقال از راه دور
انتقال منابع از راه دور، یکی از روش های تقریباً جدیدی است که فقط در شرایط خاص و برای منابع ویژه کاربرد دارد. انتقال از راه دور، از دو فرایند بهره می گیرد:
فرایند کپی از راه دور، که با بهره گرفتن از نمابر در خطوط شبکه تلفن انجام می شود. این روش برای انتقال سریع اطلاعات به فواصل طولانی کاربرد دارد؛ و انتقال ویدیویی که به تجهیزات پیچیده تر و کابل های خاص نیاز دارد و بهره گیر می تواند تصویر منبع را بر روی صفحه تلویزیون ببیند. هر دو روش یاد شده که هنوز به ارسال منابع کم حجم محدودند، بسیار پرهزینه اند و فقط به هنگام اضطرار و ارتباطات بسیار ضروری استفاده می شوند. اما بی شک این روش ها بزودی در سطح وسیع تری کاربرد خواهند یافت و از بهای مناسب و رقابتی برخوردار خواهند شد.
از دیگر روشها در زمینه خدمات اشاعه اطلاعات بر اساس منابع اطلاعاتی می توان از:
تجدید چاپ^[۸] و پیش چاپ^[۹]، بررسی تازه ها، بریدۀ جراید^[۱۰]، امانت طولانی مدت کتابخانه ای، خدمات ترجمه ای و اتاق های تهاتری^[۱۱] نام برد.
۲-۱-۶-۲- اشاعه منابع اطلاعاتی ردیف دوم
اشاعه منابع ردیف دوم براساس محتوا، شیوه ارائه، دوره و موضوعات به اشکال مختلفی صورت می گیرد.
۲-۱-۶-۲-۱- خدمات ارجاعی
این نوع از خدمات، منابع یا اطلاعات واقعی مورد نیاز بهره گیر را فراهم نمی آورند بلکه او را به منابعی مثل منابع ردیف دوم، واحدهای اطلاع رسانی، سازمان های تخصصی، مؤسسات پژوهشی و متخصصین خاص، و… ارجاع داده و محل دستیابی به اطلاعات را مشخص می کنند. خدمات ارجاعی، با بهره گرفتن از فهرست ها و فایل های منابعی که صرفاً برای این منظور تولید شده اند ارائه می شود. بعضی از مراکز ارجاعی به تنهایی یا در ارتباط تنگاتنگ با دیگر مراکز خدماتی عمل می کنند. برآورد کارآیی این خدمات بدون توجه و ارتباط نزدیک با بهره گیران و نیازهای اطلاعاتی آنها، دشوار است- وظیفه ای که در حوزه های جغرافیایی کوچک تر، سهل تر می نماید. اگر این بخش ها از اندازه مشخصی بزرگتر شوند، در مرکز اطلاع رسانی باید به عنوان بخش مجزایی در نظر گرفته شوند. هر چند روزآمد نگاه داشتن فایل های منابع آن بسیار وقت گیر خواهد بود.
۲-۱-۶-۲-۲- خدمات آگاهی رسانی جاری
واحد اطلاع رسانی، برای همگامی بهره گیر با اطلاعات جدید، به ویژه در حوزه موضوعی مورد علاقه، خدمات آگاهی رسانی جاری را ارائه می کند. برای این منظور، مراکز اطلاع رسانی منابعی را با فواصل انتشاراتی متغیر- هفتگی، دو هفته یک بار، ماهانه، یا در بعضی موارد سالانه- منتشر می کنند. این مراکز با پیگیری علایق بهره گیران نسبت به پیشرفت های جدید، نیازهای ویژه آنها را پیش بینی کرده و امکان ردیابی اتفاقات و خبرهای علمی در حوزه تخصصی شان را فراهم می آورند. این مراکز در روزآمدسازی دانش فنی، علمی و مدیریتی بهره گیران خود نقشی حیاتی دارند.
۲-۱-۶-۲-۳- فهرست سفارشات
واحدهای اطلاع رسانی در فواصل زمانی معین (مثلاً ماهانه) فهرست سفارشات خود را تهیه و ارائه می کنند. همچنین، از فهرست قبلی سفارشات، منابع خریداری شده را مشخص می کنند. فهرست سفارشات، عموماً عناوین و نویسندگان منابع و گاهی اطلاعات کتاب شناختی آنها را دربر دارند و غالباً این اطلاعات را بر اساس نوع منابع، یا رده های موضوعی تنظیم می کنند. این فهرست را می توان بر روی تابلوی اعلانات نصب کرد یا به صورت منظم یا براساس درخواست، بین اعضاء توزیع نمود. در این حالت، در پایان فهرست منابع سفارشی، یک برگ درخواست چاپ وجود خواهد داشت و از بهره گیر درخواست می شود منابع مورد نیاز را در فضای تعیین شده علامت گذاری کند و آن را مجدداً به مرکز اطلاع رسانی بازگرداند. این فهرست ها برای تعداد محدودی از بهره گیران ارسال می شوند و در صورت طولانی نبودن فهرست، می توان از آن در جای دیگری استفاده کرد.
۲-۱-۶-۲-۴- بولتن فهرست مندرجات
بولتن فهرست مندرجات، نشریه ای ادواری است که عموماً صفحات مندرجات ادواری های برگزیده یا دریافت شده در طی دوره ای خاص را تکثیر می کنند و عناوین آنها را به صورت الفبایی نظم می دهند. گاهی نمایه عنوان ادواری ها، موضوعات تحت پوشش، و نمایه نویسندگان نیز به صورت ضمیمه ارائه می شود. در بولتن ها، تهیه چنین نمایه هایی به شکلی وسیع عمومیت دارد.
۲-۱-۶-۲-۵- بولتن اطلاعات کتاب شناختی
بولتن های اطلاعات کتابشناختی به صورت منظم- اغلب ماهانه- منتشرمی شوند و اطلاعات کتاب شناختی منابعی که پس از آخرین شماره بولتن به واحد اطلاع رسانی رسیده اند را ارائه می کنند. بولتن ها، گاه توصیفی اند (فقط ارجاعات کتابشناختی منابع و احتمالاً توضیح عنوان یا چکیده ای موجز از آنها را شامل می شوند)، یا تحلیلی اند (با چکیده ای کامل همراه اند). بیشتر بولتن های اطلاعات کتابشناختی با چکیده همراه اند. این بولتن ها را «بولتن های چکیده ای^[۱۲]» می نامند. در واقع، برای شناساندن منبع وکمک به بهره گیر در انتخاب منابع مورد نیاز از میان حجم عظیمی منابع موجود، ارائه چکیده ضروری است. منابع و مراجع ارائه شده در این آگاهی نامه ها با نظم خاصی (نظام های طبقه بندی، طبقه بندی موضوعی، یا نمایه رده ای) سازماندهی می شوند.
هدف اصلی از انتشار بولتن های کتابشناختی، اعلام انتشارات جدید به بهره گیران است. برای تسهیل کاوش های جامع، منابع اطلاعاتی این بولتن ها هر شش ماه، هر سال یا هر چند سال یک بار از نو سازماندهی می شوند. در حقیقت، تولید بولتن های چکیده ای، از جمله فعالیت های عمده اشاعه ای در برخی واحدهای اطلاع رسانی است.
با کمک رایانه، می توان توضیحات منابع را روی ابزارهای مغناطیسی ذخیره کرد، بولتن های دوره ای منتشر کرد و پایگاه های اطلاعاتی را روزآمد نمود. فهرست های کتابشناختی و نمایه ها نیز با رایانه تهیه می شود. سپس، با فرایند کوچک سازی در عکاسی و انتقال بر روی دستگاه افست با عکس برداری ترکیبی، هر بخش را تکثیر می کنند.
۲-۱-۶-۲-۶- نمایه ها
فهرستی از اصطلاحات هستند که به صورت حرف به حرف یا سایر موارد (مثل کلمه ای، مفهومی، نظم خاص، شماره و غیره) الفبایی شده اند و به این وسیله منابع را شرح می دهند. برای تسهیل بازیابی، هر اصطلاح با شماره ارجاع یا شماره بازیابی منبع مورد نظر همراه است. بنابراین، هر منبع به تعداد کلید واژه های انتصابی به آن، در نمایه مورد استناد قرار می گیرد. هر نمایه به تنهایی یک کشف اللغات است که مجموعه ای از اصطلاحات که به عنوان کلید واژه عمل می کنند (و کانون علایق بهره گیران را نمایان می سازند) را با مجموعه ای از منابع پیوند می دهد. نویسنده (نمایه نویسنده)، مفاهیم (نمایه موضوعی)، عناوین (نمایه عنوان)، مکان ها (نمایه جغرافیایی)، منابع (نمایه مؤسسات)، استنادات (نمایه استنادی) یا نمایه های شماره پروانه ثبت اختراعات، شماره های گزارشات، تاریخ، فرمول های شیمی و شماره منابع (نمایه پیوسته ای که یک منبع را به سایر منابع در مجموعه های مشابه، مدارک پیشین در موضوعات مشابه یا در منابع همسان پیوند می دهد) می توانند از جمله این کلید واژه ها یا مداخل^[۱۳] باشند.
نمایه ها- که معمولاً به آگاهی نامه های چکیده ای ضمیمه هستند- گاهی به صورت مجزا نیز منتشر می شوند. در این صورت، مشکل آن است که بهره گیر بلافاصله نمی تواند به چکیده منابع گزینشی خود دست یابد.
۲-۱-۶-۲-۷- خدمات کاوش گذشته نگر^[۱۴]
در خدمات کاوش گذشته نگر، منابع اطلاعاتی مرتبط با درخواست ویژه بهره گیران- در بیشتر موارد یک درخواست- فراهم می شود. برخلاف خدمات مشروحه فوق، این خدمت برای همگامی بهره گیر با اطلاعات جدید ارائه نمی شود بلکه برای یافتن راه حل یا اطلاعاتی برای رفع مشکلی خاص ارائه می گردد. کاوش های گذشته نگر بسیار متنوع اند و براساس موضوع، از پاسخ گویی به یک سؤال ساده تا فهرستی از همه کاوش های پیشین درباره یک موضوع را شامل می شوند.
۲-۱-۶-۲-۸- خدمات مرجع^[۱۵]
در خدمات مرجع، تعریف صحیح درخواست ها، به ویژه فراگیری شیوه استفاده از اطلاعات به بهره گیر آموزش داده می شود و ممکن است بر انتخاب منبع اطلاعاتی تأثیرگذار باشد. متصدی اطلاع رسانی می تواند برای یافتن منابع اطلاعاتی، بهره گیر را به فهرست ها، برگه دان ها، فایل ها، منابع مرجع ردیف دوم، یا پایگاه های اطلاعاتی ارجاع داده یا در صورت ضرورت، شیوه کاوش و یافتن اطلاعات را به وی آموزش دهد.
با ابزارهای آماده موجود در مراکز اطلاع رسانی مثل برگه دان یا مجموعه ای از منابع ردیف دوم یا از طریق ابزارهای بیرونی که بعضی از آنها به یکباره نمی توانند به کار گرفته شوند، خدمات کاوش قابل ارائه است. این مسئله به ویژه در پایگاه های اطلاعاتی رایانه ای که به صورت پیوسته در دسترس نیستند نیز صادق است. در این حالت، درخواست های اطلاعاتی بر روی پرسشنامه های ویژه ای تبدیل می شود. سپس، برای پردازش، به زبان رایانه تبدیل و پاسخ دریافت می شود. در خدمات کاوش درون خطی- با توسعه های فراوانی که اخیراً صورت گرفته است- واحد اطلاع رسانی به پایانه ای دسترسی دارد که به یک پایگاه اطلاعاتی یا یک شبکه متصل است. برای ارائه خدمات آگاهی رسانی جاری هم زمان با روزآمد شدن پایگاه اطلاعاتی، کاوش درون خطی بسیار مناسب است. رایانه، فهرستی از بازیابی منابع یا ارجاع آنها به منابع ردیف دوم را ارائه می کند.
۲-۱-۶-۲-۹- خدمات پاسخ گویی به سؤالات
خدمات پاسخ گویی به سؤالات، اولین گام در حوزه اطلاع رسانی است. با طراحی فرم هایی که بهره گیر باید برای درخواست های خود آن را پر کند و یا با مراجعه مستقیم (گفتگو، تلفن یا سایر موارد مشابه) به واحد اطلاع رسانی ، نیازهای اطلاعاتی بهره گیران و شیوه مناسب ارائه آن مشخص می شود. سپس با بهره گرفتن از ابزارهای مختلف موجود، در مرکز اطلاع رسانی یا سایر مراکز- به جستجو می پردازند. پس از گردآوری همه منابع مرتبط، آنها را به روش دلخواه و مناسب بهره گیر ارائه می کنند. متأسفانه، این فرایند طولانی و پیچیده است و به کارکنانی نیازمند است که در حوزه موضوعی مربوط تخصص داشته باشند.
همانند بسیاری از درخواست های قابل پیش بینی یا درخواست هایی که قبلاً در مراکز اطلاع رسانی وجود داشته اند، در خدمات پاسخگویی به سؤالات نیز می توان از برگه ها یا پرونده های اطلاعاتی برای تهیه سریع حداقل بخشی از پاسخ استفاده کرد. گاهی از این پرونده ها می توان برای توجیه ضرورت وجودی یک واحد اطلاع رسانی تخصصی استفاده کرد.

خوشه الف )معنای خود آسیب رسانی
مضمون اول :روشها و تعاریف خود آسیب رسانی
در اغلب موارد نوجوانان در تعریف خود آسیب رسانی به خودجرحی و به صورت اختصاصیتر خط انداختن روی پوست بدن را مثال میزدند و رفتارهایی مانند بیش مصرف مواد،رفتارهای پرخطر جنسی یا سوء مصرف مواد را خود آسیبرسانی به حساب نمیآوردند و انگیزههای رفتارهای غیر خودجرحی را روشهایی برای لذت یا تجربهجویی بیان کردند. همچنین خودجرحی و خودکشی را دو پدیده مستقل از هم در نظر میگرفتند. در هیچ مصاحبهای اقدام خودکشی نوعی خود آسیب رسانی به حساب نیامد. همچنین از رفتارهای پرخطر و سوء مصرف مواد تنها رفتار خطرجویی جنسی در یک شرکت کننده به عنوان روشی برای خودآسیب رسانی تعریف شد.

در هیچ یک از مصاحبه به این که خودجرحی درد دارد اشاره نشد. تنها در برخی موارد به تاثیر منفی رد و اثر خودجرحی بر روی زیبایی بدن اشاره شد. “زخم شیرین” یا “زخم بدون درد” از جمله تعاریفی است که می توان از گزارش های نوجوانان از خودجرحی استنباط کرد.
نوجوانان روش اقدام خودکشی را بیشتر از طریق قرص خوردن و خود مسموم سازی بیان کردند؛ در حالی که روش خود آسیب رسانی را بریدن بخشهای بدن با تیغ تعریف کردند. نوجوانان در هنگام تعریف خودجرحی از واژگان غنیتری استفاده میکنند. نوجوانان بزهکار در توصیف خودجرحی به صورت واضحتر و بدون پنهانکاری درباره این رفتار سخن میگفتند و آن را به عنوان یک جزء از شخصیت خود میپذیرفتند؛ اما نوجوانان غیر بزهکار نسبت به ابراز و نشان دادن خودجرحی شرم داشتند. خود جرحی کارکردهای متنوع تری نسبت به اقدام خودکشی دارد و انگیزه های بیشتری به خود جرحی نسبت داده میشود. معمولاً از لحاظ توالی زمانی معمولاً موارد ابتدا آسیب به خود از طریق خودجرحی آغاز می شود و بعدها به اقدام خودکشی تبدیل میشود. خودجرحی در بیشتر موارد در موقعیت های بین فردی در جریان تعارض و اختلاف با مراجع قدرت همچون فریادی بلند برای رهایی از فشار آن موقعیت انجام میشود اما اقدام خودکشی در سکوت، تنهایی و با ناامیدی از حل مشکلاتی غیر قابل حل مانند ماندن در زندان، یا آزار و اذیت والدین انجام میشد.
هر دو گروه در هنگام تعریف خودکشی و نقل روایت های خودکشی با تعداد جملات کمتری این تجربه را توصیف می کردند و همه مشارکت کنندگان از این که بعد از خودکشی زنده مانده بودند احساس بهتری داشتند. شرکت کننده ۵ دراین باره معتقد بود:(وقتی خودجرحی میکنی میخواهید از عقدههای خود خالی شوی ولی اقدام خودکشی به معنای تنفر از خود است،آدم از خودش بدش می آید،به بن بست رسیده است). شرکت کننده ۶:(در خودجرحی آدم دلش میخواهد با این کار آروم بشود ولی در خودکشی دیگر از دست خودت سیرشدهای). مشارکت کننده۱۶:(دیگر خسته شده بودم،برای رهایی از دعوا ومرافعه خانوادگی،رهایی و فراموشی زورگوییهای والدینم قرص خوردم تا بمیرم). شرکت کننده ۱۷: (وقتی به فکر خودکشی افتادم که از همه جا بریده بودم، ناامید شده بودم ولی بعد از این که زنده ماندم خوشحال بودم؛ اما خودجرحی در اوایل دوره راهنمایی نوعی تفریح و نشان دادن خودم به دیگران بود و بعداً یک راه برای آرام شدن از اعصاب خوردی و عقدهها بود اما الان که دارو می خورم دیگه آرومم و خودجرحی نیاز ندارم ). شرکت کننده ۲۰ (خودکشی پایان خاطره های بدی بود که از خودم داشت. من یک آدم گناهکارم، برای رهایی از افکار آزاردهنده خودکشی میکنی و وصیت نامه هم نوشتنم).
هیجان پیش آیند خودجرحی در نوجوانان در بیشتر موارد از نوع خشم است؛ در حالی که در اقدام خودکشی این هیجان از نوع افسردگی، تنفر از خود، احساس گناه و بیقراری شدید بود. در شرکت کننده ۱۷ از گروه بزهکاران (یک چیزی نمیتونم حلش کنم، ” تو مُخم میره"، دعوام میشه با داداشم تو این موقعیتها خودجرحی میکنم). شرکت کننده ۱۸ :( وقتی همه راه ها بسته شد و حتی مادرم هم کمکی به من نکرد، تصمیم به اقدام خودکشی گرفتم).شرکت کننده ۲۰: ( بارها بارها افکار بدیهایی که به دوستم کردم به ذهنم میآمد، خیلی از خودم بد میومد و به خودم میگفتم دوستم چه قدر خوبی کرد و من آدم گناهکاری هستم، تو این شرایط خیلی بی قرار و مضطرب شده بودم، خودم برای خودم دیگه ارزش نداشتم، با خودجرحی هم آرام نشدم تصمیم به اقدام خودکشی گرفتم).
خودجرحی از لحاظ شدت سطوح مختلفی دارد. در اوایل نوجوانی در اثر تقلید و اثرپذیری از همسالان به صورت رفتاری جدید آموخته میشود و دو مسیر پیدا میکند؛ در برخی از نوجوانان به صورت یک رفتار برای بیان اعتراض، خودتنبیهی و یا تسکین بخش در میآید و ممکن است در طی زمان روش های انجام خودجرحی شدیدتر شود و سرانجام تبدیل به اقدام خودکشی شود و در دسته دیگری از نوجوانان به عنوان ملاکی برای حفظ تعلق به یک خرده فرهنگ خاص مثل بچه قلدرها یا ایجاد احساس قدرت در می آید.
نوجوانان بزهکار شاخص خودجرحی را تعداد خط انداختنها روی پوست بدن با چاقو یا تیغ تعریف میکنند، ولی نوجوانان با اختلالهای خلقی خودجرحی را با اصطلاح بریدن و سوزاندن یا تیغ کشیدن روی پوست تعریف میکنند و معمولاً در تعریف آن علاوه بر روش به تاریخچه یادگیری این رفتار و موقعیت های برانگیزان قدیم و جدید این رفتار اشاره میکنند. معمولاً نوجوانان بزهکار در تعریف بیشتر به جنبه های عینی توجه میکنند و مثالهای مصداقی میزنند ولی در گروه نوجوانان با اختلال های روانپزشکی وآزاردیده به مسائل روانشناختی به اندازه عوامل عینی و محیطی توجه میشود؛ برای مثال شرکتکننده ۱۸ در تعریف خود آسیب رسانی به زمانی که اولین بار این رفتار را انجام داد اشاره می کند. (در دوره مدرسه برای این که نشون بدهیم ما هم از عهده کارهای سخت بر میآییم با تیغ روی دستم خط میانداختم…اولش حالت کنجکاوی و برای کم نیاوردن جلوی بقیه بود….وقتی بزرگترشدیم بازهم خودجرحی میکردیم اما این خودجرحی برای این بود که عصبانیتم زیاد بود، از این که دوستم را از دست داده بودم). شرکت کننده ۶ در تعریف خودآسیب رسانی به موقعیت هایی که این کار را انجام داده است، اشاره میکند: (ما وقتی دعوامون میشه برای این که طرف مقابل رو بترسونیم با شیشه خودجرحی میکردیم…. خودجرحی احساس پرزور بودن میده….من جونمو دوست دارم هرگز خودکشی نمی کنم…این ها که خودکشی میکنند به خاطر جلب توجه دیگران این کار را انجام میدهند). شرکت کننده ۴ در تعریف خود آسیب رسانی به عوامل روان شناختی بیشتر اشاره می کند (این رفتار را در بچه های مدرسه دیدم، دست خودم نبود به خاطر این که به دوستم علاقه مندیم رو نشون بدهم خودجرحی میکردم، بعضی وقتا برای آروم شدن و خلاص شدن از اختلاف هایی که با مادرم داشتم این کار را می کردم… وقتی کسی را که دوست داشتم به من توجه نمی کرد عصبانی میشدم و خودجرحی می کردم، به خودم آسیب بزنم…)
مضمون دوم : حالتهای هیجانی
مضمون اصلی اکثر مصاحبهها درباره تجربه سریع و شدید هیجانهای مختلفی مثل خشم، افسردگی، اضطراب و احساس گناه بود. در اکثر موارد به دلیل شدت بالای برانگیختگی هیجان خشم نوجوان توانایی جهتدهی خشم را نداشت وخود آسیبرسانی به عنوان راهی برای آرام کردن و رهاشدن از خشم استفاده میشد. از نظراکثر مراجعان خود آسیب رسانی باعث آرام شدن،رهایی،تسکین و تخلیه بار هیجانهای منفی میشود. از این روی می توان بیان کرد این نوجوانان احتمالاً در تنظیم هیجان ها، تسکین خود دچار مشکل هستند. ویژگی مشترک حالتهای هیجانی نوجوانان خودآسیبرسان این بود که این حالتها به صورت بیش برانگیختگی و با شدت زیاد تجربه میشوند و در نتیجه فرصتی برای به کارگیری راهبرد دیگری برای تنظیم هیجانی وجود نداشت.
ویژگی دوم این حالت های هیجانی این بود که در رابطه با افراد مهم زندگی و یا همان موضوعهای عشق به وجود میآمد و به همین دلیل نوجوان نمیتواند برای تسکین ضربه روانی که از فرد مهم خورده است به فرد مقابل آسیب بزند و در نتیجه برای جبران ناکامی که از افراد مهم زندگی خورده است رو به خودآسیب رسانی می آوردند. گروهی از نوجوانان بزهکار نیز وجود داشتند که برای رسیدن به حالت های هیجانی مثبت شبیه لذت، از خود بی خود شدن این رفتار را انجام میدادند.
شرکت کننده ۱۶:( وقتی یک بار امتحان کردم آن را بسیار آرامش بخش یافتم مثل یک قرص آرام بخش عصبانیَت آدم را کم میکند). شرکت کننده ۸:(وقتی اعصابم خورد میشود، خودجرحی میکنم؛اگه آن کار را نکنم آروم نمیشم) شرکت کننده ۶ :(حالم خوبه ولی ناگهانی یک احساس بی ارزشی بهم دست میده عصبانی میشم چرا وضع من این جوری شد آن وقت هر چی جلوم باشه خورد میکنم تا به خودم ضربه بزنم).
یکی دیگر از حالتهای هیجانی که در خود آسیب رسانی نقش داشت افسردگی بود. مشارکتکننده ۷:(همیشه وضع خودم را بقیه مقایسه میکنم ؛چرا من هیچی ندارم یک احساس بیچارگی به من دست میدهد پیش خودم فکر میکنم اگه خودم را پاره پاره کنم تا آروم میشوم)؛شرکت کننده ۵: (وقتی احساس تنهایی میکنم عادت کردم تنهاییم که پر از غصه است را با خودجرحی پرکنم)؛شرکت کننده :۴(نمیتونم شادی کنم،دیگران چرا این قدر خوشحال و شادند من خیلی احساس گناه میکنم اولین بار که خودجرحی کردم میخواستم حداقل خودم قانع کنم دردهام واقعیه اما بعد که این کار را کردم افسرده تر شدم از خودم بدم اومد)؛ شرکت کننده ۱۳:(دلم میخواست فریادبزنم؛چرا این قدر به من ظلم کردند؛ سعی میکنم توتنهاییم خفه بشم بعد فکر خودجرحی میاد ووقتی این کار را میکنم و خون را میبینم آروم میشم).
مضمون سوم: پیام اجتماعی
خود آسیبرسانی معمولاً در بحبوبه تعارضهای بین فردی برای نشان دادن اعتراض یا راهی برای به قدرت رسیدن در نزاع استفاده میشود. نوجوانان آزاردیده و در موقعیت سرپایی زمانی که در تعارض های ارتباطی و در معرض انتقادهای والدین یا رفتارهای آزارگرانه والدین شان قرار میگرفتند برای رهاشدن از موقعیت دشوار از این شیوه استفاده می کنند. شرکت کننده۱ : (پدرم به خاطر دیرآمدن به خانه دعوایم می کرد و می خواست کتکم بزند، در این لحظه تیغ را برداشتم و روی بدنم را جلوی شان زخمی کردم). شرکت کننده ۲ ( با دوستم می خواستیم برویم بیرون اما مادر فهمید ما قصد رفتن به جای دیگری را داریم برای اینکه از شر دعواهای مادرم رها شوم و به دوستم نشان دهم که چقدر برایم اهمیت دارد با تیغ به قصد کشت دستم را بریدم). شرکت کننده ۴ (مادرم با کابل خواهرهایم را کتک می زد، مادرم دچار افسردگی بود. من طاقت رنج دیدن خواهرها و اعضای خانواده ام را نداشتم، چاقو را برداشتم و به او نشان دادم که دارم خودم را زخمی می کنم اگر از این کار دست برندارد خودم را خواهم کشت). شرکت کننده ۸: (پدرم اعتیاد به شیشه داشت و بلای جان مادر و خواهرهایم شده بود. وقتی به من گیر میداد و از من می خواست پول موادش را تامین کنم با چاقو روی سرم را زخمی کردم).
پیام بین فردی که نوجوان در این موقعیتها انتقال میدهند راهی است برای رهاشدن خود و خانواده از زیر فشار یک موقعیت آزاردهنده و این رفتار را می توان نوعی حل مساله اجتماعی یا روشی برای رسیدن به هدف ها و حقوق پایمال شده به حساب آورد.
پیام اجتماعی دیگر خودآسیبرسانی ابراز عشق و وفاداری به دوستان صمیمی یا گروه های همسالان است. خود آسیبرسانی در برخی از شرکتکنندگان درحُکم نشانهای برای اثبات دوستی و وفاداری و در برخی دیگر از نوجوانان راهی برای ابراز قدرت است. حکاکی کردن حرف اول یک دوست یا فرد مورد علاقه در نوجوان بزهکار یکی از مصادیق ابراز پیام اجتماعی است. همچنین عشق به دوستان همجنس به اندازه دوستان غیر همجنس در انجام خودجرحی نقش دارد. شرکت کننده ۴ :(من علاقه زیادی به دوستم داشتم و حتی حاضر بودم خودم را بکشم وبعد خودجرحی میکردم تا به او نشان بدهم حرفهایم الکی نبوده است، دوست داشتم او بفهمد که به خاطرش حاضرم هر کاری انجام دهم). شرکت کننده ۱۱:(مقداری پول میخواستم، از داداشم تقاضا کردم و او خیلی بیشتر از پولی که میخواستم را به من داد، بعد حرف اول اسمشو رو دستم خط انداختم تا بفهمه چقدر دوستش دارم)؛ شرکت کننده ۱۴:(اگر خط بندازم احساس بزرگی میکنم،هر کسی ببینه فکر میکنه آدم گنده ایی،دعواییه)؛ شرکتکننده ۱۱( خودجرحی احساس لاتی میاره،نشون میده آدم پرزوری هستم). شرکتکننده ۱۷: (وقتی کسی رو دوست دارم ولی اون به من خیانت میکند بسیار عصبانی و خشمگین میشم نمیتونم او را بزنم مجبور میشوم خودم را بزنم).
یکی دیگر از موقعیتهای اجتماعی برانگیزاننده خودجرحی ترک شدن از سوی دوستان صمیمی است و خود جرحی در این موقعیتها هم روشی برای خودآرام سازی است و هم تلاشی است برای این که به فرد مقابل نشان داده شود که هنوز به او علاقه مندی وجود دارد. شرکت کننده ۲ (می خواستم دوستم ببیند که من به او علاقهمند هستم و دیگر به من گیر ندهد و بیشتر به من علاقهمند شود)؛ شرکت کننده۴:( وقتی کسی را که دوست داشتم به من توجه نمیکرد عصبانی میشدم، خودجرحی میکردم، به خودم آسیب میزدم)؛ شرکت کننده ۱۳:(وقتی دوستم ترکم کرد خیلی تنها شدم تو اون لحظه به فکر زخمی کردن خودم افتادم).
در نوجوانانی که سابقه آزار و اذیت در دوران کودکی داشتند هم در گروه بزهکار و هم گروه آزاردیده و بالینی معنی اصلی خود آسیبرسانی رهایی و تسکین از هیجانهای منفی بود؛ ولی در نوجوانانی که دوران کودکیشان تجارب آزار و اذیت کمتر بوده است خودجرحی را بیشتر به عنوان روشی برای اهداف ابزاری مانند ابراز عشق یا قدرت به حساب می آوردند.
خوشه (ب): انواع خود جرحی
براساس نحوه روایت از خود آسیبرسانی دونوع خودجرحی قابل افتراق است: خودجرحی رهاییبخش و خودجرحی قدرت بخش. خودجرحی رهایی بخش شکل قالب خودجرحی در نوجوانان بزهکار و غیربزهکار است. خودجرحی از این جهت رهایی بخش نامگذاری شد که به فرد امکان میدهد تا از فشار موقعیت های ارتباطی آزاردهنده، هیجانهای منفی مثل خشم، افسردگی و یا حالتهای تجزیهای رها شود. این نوع خودجرحی در آغاز ممکن است به صورت آشکار در موقعیت های تعارض اجتماعی انجام شود؛ اما پس از مدتی به صورت یک حالت خوددرمانی و تسکین بخشی در میآید. در برخی نوجوانان خودجرحی برای رهایی از حالت های تجزیه ای انجام می شد. در این گروه به ویژه دیدن رنگ خون راهی برای بیرون آمدن از حالت تجزیه بیان میشد. برای مثال شرکت کننده ۱۸(وقتی خون خودم را میدیدم آرام میشدم). شرکت کننده ۸ (وقتی به یاد گذشته میافتم، فکر آن موقع که چه بلاهایی سرم آمد، در این لحظه ها فقط دیدن رنگ خون مرا از این حالتها بیرون میآورد)
خودجرحی قدرت بخش به دو شیوه مشاهده می شود. در حالت اول در بین نوجوانان بزهکار و غیربزهکار برای نشان دادن قدرت و تحمل درد و رسیدن به جایگاه اجتماعی بالاتر در گروه انجام میشد. حالت دوم هم خودجرحی قدرت بخش در نزاع و تعارض با دیگران انجام میشود. هدف از این کار نشان دادن قدرت، رهاشدن از شر یک آدم قلدر و علامتی از میزان خشم بود. این نوع خود آسیب رسانی روشی است برای احقاق حقوق پایمال شدهای که نوجوانان تصور میکنند دیگران شامل والدین و افراد زورگو آنها را نادیده گرفتهاند. برای مثال شرکت کننده ۹ به توصیف این نوع خود آسیب رسانی در جریان یک نزاع اشاره می کند: (تو دعوا طرف مقابل خیلی زیادبودند با شیشه نوشابه رو سرم کشیدم تا آنها بترسند و فرار کنند). شرکت کننده ۶:(اگه با بچه بزرگا دعوام بشه زورم بهش نرسه با چاقو به خودم میزنم تا حساب کار دستش بیاد) شرکت کننده ۷:(تو دعوا وقتی میخواهی طرف مقابلت را بترسونی خودجرحی میکنی).
نوجوانان مبتلا به اختلالات خلقی نیز زمانی که با والدین بر سر مسائلی مانند استقلال و خودمختاری دچار تعارض میشوند یا وقتی که احساس میکنند راه دیگری برای رسیدن به حقشان ندارند از این نوع خود آسیب رسانی نیز استفاده میشود. شرکت کننده ۲:(دیراز مدرسه به خانه برگشتم،پدرم عصبانی شد وکتکم زد من به اتاقم رفتم و با تیغ روی گردن و دستهایم کشیدم تا به او نشان دهم که زور من بیشتراست).
خوشه (ج): علل خود جرحی
مضمون اول)عوامل روان شناختی
۱.۱)آشفتگی های هیجانی ( خشم شدید و افسردگی) بر اساس گفته های شرکت کنندگان در هر دو موقعیت به لحاظ روان شناختی مهم ترین علت در انجام خودجرحی تجارب آشفتگی هیجانی است که به دو صورت خشم شدید و افسردگی وجود دارند. شرکت کننده ۲ “ وقتی کسی را که دوست داشتم به من توجه نمی کرد عصبانی میشدم و خودزنی می کردم “. شرکت کننده ۳: “ زود عصبانی می شوم
، عصبانیت سر مسائل خانوادگی دلیل اصلی خودجرحی من است. کنترلم در موقع خودزنی دست خودم نیست“. شرکت کننده ۲۰ : “ وقتی فشار زیادی از درون تجربه میکنی، هیچ چیزی دست خودت نیست، با درد کشیدن فشار کمتر میشه“. آنچه از محتوای مصاحبه ها بر می آید خشم بیشتر به صورت سریع و کوتاه مدت تجربه می شود و خودجرحی خنثی ساز شدت خشم است.
معمولاً خودجرحی در همان لحظه که فرد در موقعیتی قرار دارد اتفاق می افتد و فرد در همان لحظه به دنبال تخلیه خشم است. نوجوانانی که به دفعات خودجرحی میکنند آشفتگی هیجانیشان بیشتر به صورت افسردگی است و نوجوانان برای رهایی از افسردگی و خلق منفی این رفتار را انجام می دهند. همین طور در نوجوانانی که سابقه اقدام خودکشی داشتند خودجرحی با هدف رهایی از افسردگی بیشتر مشاهده میشد. شرکت کننده ۹ “ ما در زندگیمون هیچی نداشتیم، وقتی وضع خودمان را با بقیه مردم مقایسه میکنم داغون میشدم اون موقع با خودزنی خودم آروم می کردم” شرکت کننده ۱۲: “ من موسیقی غمگین خیلی گوش میدم میرم تو فاز افسردگی بعد خودزنی میکنم خیلی حس خوبی بعدش دارم“. شرکت کننده ۱۸ :وقتی از کانون مادرم هم به من گفت کاری برایم نمی تواند بکند خیلی ناامیدشدم و خودزنی کردم برای اینکه بمیرم“.
۲.۱) نقص حل مساله
آنچه از مصاحبهها میتوان به عنوان علت دوم خودجرحی استنباط کرد استفاده از خودجرحی به عنوان روشی برای حل مسئله است. اغلب نوجوانان خودجرحی کننده در ارزیابی مسائل دچار سوگیریهای شناختی تهدیدآمیز میشوند.
شرکت کننده ۱”میخواستم به پدرم بفهمونم حق ندارند با من این طوری برخور کنند، نباید به من گیر بدهد که چه زمانی میروم و چه زمانی می آیم. خودزنی کردم تا آنها را بترسانم ” . البته در برخی موقعیت ها مسائلی که نوجوانان با آن روبرو می شود خودجرحی گویی تنها راه حل کمک کننده است شرکت کننده ۳ “برای تهدیدی کردن مادرم که خواهرهایم کتک نزند با چاقو خودزنی می کردم“. شرکت کننده ۱۳ ” توی دعوا وقتی گرفتار بچه های بزرگتر از خودم میشدم با بطری نوشابه خودزنی می کردم“
۳.۱) نقص خود تسکینبخشی
معمولاً اغلب نوجوانان رها شدن، آرام شدن، خلاص شدن و پایان دادن به تجارب هیجانی منفی را به عنوان یکی از علت های خودجرحی بیان کردند که نشان می دهد نقص در خودتسکین بخشی یکی از علل روان شناختی خودجرحی است.
شرکت کننده ۵": با این کار میخوام آروم بشم ،وقتی خون میبینم خون خودمم.. آروم میشم” ، شرکت کننده ۸ “از درون درد میکشی باید یک جوری عقده ها رو بیرون بریزی“. شرکت کننده ۷" خودزنی خیلی لذت بخش است، نه اینکه من عصبانی بشم خودزنی کنم، نه کلاً لذت این کار خیلی زیاده“ شرکت کننده ۱۳” من بیش از ۱۰۰ بار خودزنی کردم، تنها چیزیه که آرومم میکنه“. مشارکت کننده ۱۶”چیزها و مسائل جزیی باعث عصبانیتم میشود اگر نتوانم با خودزنی خودم را آرام کنم با دیگران دعوایم میشود“. شرکت کننده ۱۷" من برای اینکه آروم بشم باید خون ببینم“. این عامل در نوجوانان آزاردیده بیشتر از نوجوانان بزهکار به عنوان یک علت در خودجرحی نقش دارد. اغلب این نوجوانان مورد ظلم قرار گرفته بودندو به لحاظ مرتبه در گروه همسالان به نظر ضعیف تر از سایرین بودند.این روش به ویژه در دختران آزاردیده بیشتر مشاهده شد. شرکت کننده ۱۰ “ من با یکی دوست شده بوم. به خاطر آن پسر تهمت های بسیاری به من زدند، وقتی این خبرها و تهمت ها به گوشم میرسیدم با تیغ خودزنی می کردم…با سیگار خودمو میسوزوندم، بعد از این کار آروم میشدم “.
۴.۱)رسیدن به جایگاه اجتماعی در گروه همسالان
یکی از عواملی که به صورت اختصاصی با خودجرحی در نوجوانان بزهکار رابطه دارد میل به رسیدن به جایگاه اجتماعی والاتر در بین گروه همسالان است. معمولاً نوجوانان بزهکار برای به حساب آمدن و معروف شدن خودزنی میکنند و شاخص خط انداختن روی بازو و سر یکی از ملاک های قرارگرفتن در راس گروه همسالان است. شرکت کننده ۱۵ “ میخواستم جلوی دوستام کم نیارم، نشون میده من آدم گنده ای هستم” شرکت کننده ۱۳ “ بعضی وقتا این خط انداختن ها به من کمک کرده که جلوی دیگران دربیام و اون ها متوجه بشوند که نباید سر به سرم بگذارند ".
۲)عوامل محیطی
۱.۲)الگوگیری: در اغلب موارد به ویژه در اولین بار شروع رفتارخود جرحی الگوگیری به ویژه همسالان،مادر و رسانه نقش دارند. مشارکت کننده ۴”بین دوستام دیدم بعضیهاشون رو دستشون خط خطی میکنند کنجکاو شدم با آن پسرها پُزانداختم من هم میتونم با چاقو رو دستم خط بندازم“؛ مشارکت کننده ۵:”هر وقت مادرم با ناپدری ام دعواش میشد خودش رو میزد“. شرکت کننده ۱۲و ۵ “یک ترانهای هست که عجیب روم تاثیر داره هر وقت اون ترانه رو گوش میدم با تیغ خودزنی میکنم“.
۲.۲) خانواده نابهنجار :در بیشتر مصاحبههای انجام شده با نوجوانان بزهکار ،نوجوانان جو ناامن و مغشوش خانوادگی را که در اثر اعتیاد پدر به وجود آمده بود در خود جرحی موثر میدانستند. در خانواده های نوجوانان با سابقه اختلالات خلقی برانگیزاننده اصلی دوره خودجرحی تعارض با والدین بود. عدم توافق نوجوان و خانواده بر سر مسائلی مانند زمان بیرون ماندن از خانه،مسائل مالی،نوع پوشش و کلاً مسائل مرتبط با تلاش نوجوان برای مستقل شدن و مقاومت خانواده از عوامل موثر خانوادگی در شروع خود جرحی نوجوانان بود. شرکت کننده ۱۰ “مصرف مواد پدرم باعث مزاحمت خانواده و آزار مادرم میشد برای قطع این شرایط خودزنی میکردم” شرکت کننده ۷ “ پدرم معتاد بود هر وقت به من گیر میداد و من زورم نمیرسید خودزنی میکردم” شرکت کننده ۱۴ “دوبار خودزنی کرده ام هر دوبارش بعد از دعوا با پدرم بود؛دلم نمی خواهد کسی در کارهایم دخالت کند“
۳.۲) مصرف و سوء مصرف مواد و الکل. به ویژه در اغلب نوجوانان بزهکار حالت مستی بعد از مصرف الکل یک عامل تاثیرگذار در اقدام به خود جرحی بود. شرکت کننده ۶ “ اولین بار خودزنی من وقتی بود که با دوستم مست کرده بودیم ؛حالم خیلی بد بود یاد دوست از دست دادم افتادم با تکههای شیشه نوشابه خودزنی کردم” شرکت کننده ۷ “وقتی الکل یا مشروب میخوردم راحتتر و بیشتر خودزنی میکنم” شرکت کننده ۱۶ “ وقتی مواد به من نمی رسد حالت خماری می گرفتم برای رهایی از این حالت رو به خودزنی می اوردم” شرکت کننده ۱۸ “ گاهی وقت ها عصبانی میشدم از دست خانواده خودزنی می کردم که آروم بشم بعد سراغ مواد می رفتم که درد بدنی خودزنی کم بشه“.
بنابراین هم مصرف الکل و مواد در جرات یافتن برای انجام خودجرحی نقش دارند و هم می توانند همراه با خودجرحی شدت مصرف به صورت سوء مصرف درآید و در این گروه از نوجوانان احتمال اقدام خودکشی بیشتر است.
سوال دوم. چه عواملی در پدیدایی خودآسیب رسانی نوجوانان نقش دارند؟
برای پاسخ گویی به این سوال براساس مضامین استخراج شده عوامل موثر در پدیدایی خودآسیب رسانی در قالب دو مدل برای خودجرحی رهایی بخش و خودجرحی قدرت بخش پیشنهاد شده است. گزارش نوجوانان از این عوامل بیشتر متمرکز برشرایطی بود که در اثر تعارض با مراجع قدرت به وجود میآمد. اگر چه برخی از عواملی که در مدل ها اشاره شده است به صورت مستقیم از زبان نوجوانان بیان نشده است اما معنای ضمنی آنها اشاره شده است و به شواهدی از گفته های مراجعان که تایید کننده این نقایص است در بخش های قبل اشاره شد.
نمودار مسیر خود جرحی

۵۰/۵

رد می‌شود

رد می‌شود

نوشهر

۴۵/۴-

پذیرفته می‌شود

پذیرفته می‌شود

۲-۵ بررسی روند تغییرات سالانه
در بررسی تغییرات سال به سال فراوانی روزهای گرد و غباری در ایستگاه‌های هواشناسی مورد مطالعه می­توان افزایش طوفان­های گرد و غباری را در طی سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۹۰ مشاهده کرد. از سال ۱۹۹۰ به بعد همان‌طور که در نمودار (۱-۵) مشاهده می‌شود تقریبا با کاهش روزهای گرد و غباری روبرو هستیم که تا سال ۲۰۰۵ ادامه دارد که شاید دلیل آن فراوانی روزهای بارانی در این مناطق و شروع دوباره مقابله با طوفان گرد و غبار از مبدا است. یکی از علل وجود تغییرات در وقوع گرد و غبار حرکت سامانه­های سینوپتیک است که طوفان­های گرد و غباری را به همراه می­آورند. طوفان‌های گرد و غباری که قبلاً به ندرت می­توانستند عرض‌های جغرافیایی ۳۸ درجه را تحت تاثیر قرار دهند در سال‌های۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ به سهولت و با فراوانی بیش‌تر در منطقه نفوذ پیدا می­ کنند. دوم فعال­تر شدن منابع انتشار گرد و غبار در کشور عراق می­باشد. در آن سال­ها به دلیل وقوع جنگ بین ایران و عراق و برخی مشکلات در کشور عراق و احتمالاً تغییرات آب و هوایی فراوانی طوفان­های گرد و غبار در کشور عراق افزایش یافته است. به لحاظ همسایگی که بین ایران و عراق وجود دارد طبیعی است که فعال­تر شدن بیابان­های این کشور به افزایش فراوانی روزهای گرد و غباری خواهد انجامید.
نمودار(۱-۵): روند تغییرات سال به سال روزهای گرد و غباری در ایستگاه‌های رشت، رامسر و گرگان
نمودار(۲-۵): تعداد روزهای گرد و غباری در تعدادی از ایستگاه‌های استان مازندران
همان‌گونه که در نمودار (۳-۵) نیز مشخص است تغییرات فراوانی روزهای گرد و غباری درگرگان در ۵۵ سال گذشته از سالی به سال دیگر بسیار متفاوت بوده و از ۱ روز در سال۱۹۵۳ به ۱۴ روز در سال۱۹۹۳ تغییر کرده است. هم‌چنین در سال­های اخیر فراوانی روزهای گرد وغباری کاهش پیدا کرده است.
نمودار (۳-۵): نمودار تغییرات سال به سال روزهای گرد و غباری ایستگاه گرگان در فاصله سال­های ۱۹۵۳ تا ۲۰۱۰
۳-۵ بررسی فصلی توزیع گرد و غبار
بیش‌ترین تعداد روزهای گرد و غبار در بین سه استان جنوبی دریای خزر در استان گلستان است. بیش‌ترین توزیع گرد و غبار با ۱/۲۸ درصد مربوط به فصل پاییز است و در رتبه‌های بعدی فصول زمستان با ۴/۲۷، تابستان ۴/۲۳ و بهار با ۵/۲۱ قرار دارد.
نمودار (۴-۵): نمودار دایره‌ای فصلی گرد و غبار بر حسب درصد
۴-۵ نحوه توزیع ماهانه طوفان‌های گرد و غباری سه استان جنوبی خزر
بررسی نحوه­ توزیع پارامترهای آب و هوایی (از جمله طوفان­های گرد و غباری) در طول ماه‌های مختلف سال برای ایجاد زمینه­ای مناسب برای شناخت رفتار آن‌ها بسیار مفید است. در این بخش برای نشان دادن نحوه پراکنش ماهانه طوفان‌های گرد و غباری در منطقه مورد مطالعه، ابتدا تعداد روزهای همراه با گرد و غبار به تفکیک ماه‌ها استخراج شده و درصد فراوانی هر کدام از طریق ترسیم نمودار مورد بررسی قرار گرفت. در نمودارهای ترسیم شده نیز مشخص است که بیش‌ترین درصد فراوانی طوفان­های گرد و غباری منطقه در ماه‌های مِی و فوریه و ژوئن است. هم‌چنین کم‌ترین امکان وقوع گرد و غبار به ترتیب در ماه‌های سپتامبر و اکتبر می­باشد. علت کم بودن امکان وقوع طوفان­های گرد و غبار در این ماه‌ها می ­تواند در اثر نزول بارش بیش‌تر و کاهش فعالیت بادهای فرامنطقه­ای و هم‌چنین تغییرات دامنه نفوذ سامانه­های سینوپتیک حاکم در این منطقه در ماه‌های فوق‌الذکر باشد.

نمودار (۵-۵): نمودار پراکندگی ماهانه­ی درصد فراوانی طوفان­های گرد و غباری در منطقه مورد مطالعه
۵-۵ تحلیل وضعیت باد در هنگام وقوع طوفان­های گرد و غبار
برای مطالعه جهت کلی جریانات جوی شکل­دهنده و یا منتقل کننده­ ریزگردها به منطقه پارامترهای سمت و سرعت باد گزارش شده در هنگام وقوع طوفان­های گرد و غباری استخراج شده و به منظور مطالعه سمت وزش باد و شدت آن با بکارگیری نرم­افزار WRPlot مورد تحلیل قرار گرفته و گُل­غبار تهیه گردید. همان‌طور که در شکل (۱-۵) قابل تشخیص است مسیر غالب جریانات جوی در هنگام وقوع طوفا‌‌ن‌های گرد و غباری در منطقه مورد مطالعه از سمت غرب و جنوب غرب می­باشد. این موضوع خود بیانگر این مسئله مهم است که جریانات بادی که باعث ایجاد یا انتقال ریزگردها در منطقه می­شوند از چه سمتی منطقه را تحت تاثیر قرار می‌دهند. گُل ­غبار در واقع مسیرهای کلی انتشار و منشاء گرد و غبار را بیان می­ کند.
شکل(۱-۵): گُل­غبار کل منطقه مورد مطالعه
۶-۵ پارامترهای آب و هوایی
یکی از مهم‌ترین موارد مطالعات آب و هوایی، شناخت روابط موجود بین متغییرهای مورد مطالعه است. در بررسی انجام شده نتایج زیر حاصل شده است:
تمام عناصر آب و هوایی با گرد و غبار ارتباط قوی و منطقی دارد و باد دارای ارتباط قوی با رطوبت و بارش دارای ارتباط معکوس با گرد و غبار است. ولی در برخی مواقع به علت شرایط توپوگرافی بسیار متفاوت، پوشش گیاهی و ارتفاعات نقش بسیار بارزی در ارتباط با گرد و غبار ایفا می‌کند.
نوسانات دید افقی بین ۷۰۰ تا ۱۸۰۰۰ متر در نوسان می‌باشد. در طی ۲۶ درصد روزها میزان دید افقی به کم‌تر از ۵۰۰۰ متر رسیده و هم‌چنین در ۷۴ درصد روزها هم، این میزان به بالاتر از ۵۰۰۰ متر رسیده است. علت بالا بودن میزان دید افقی در اکثر روزها رطوبت نسبتا بالا در این منطقه است.
در طول دوره‌های آماری کم‌ترین میزان رطوبت نسبی ۱۴ درصد و بیش‌ترین آن ۹۸ درصد می‌باشد که حاکی از درصد تقریباً بالای این عنصر اقلیمی دارد. رطوبت نسبی کمتر از ۵۰ درصد هم فقط در ۶ درصد از روزها حاکمیت یافته، این در حالی است که ۹۴ درصد روزها هم دارای رطوبت نسبی بالاتر از ۵۰ درصد می‌باشند.
کم‌ترین و بیش‌ترین دمای به وقوع پیوسته، ۳ و ۲/۳۵ درجه سانتی‌گراد می‌باشند و عدد ۱۴/۱۵درجه‌ای هم نشان دهنده‌ی میانگین دما در طول دوره‌های آماری است.
روند فشار در طول سال‌های آماری بین ۴/۹۸۸ تا ۱۰۳۸ هکتوپاسکال می‌باشد که در ۳۵/۲۴ درصد از روزها میزان فشار بالاتر از ۱۰۱۵ هکتوپاسکال قرار گرفته است.
بیش‌ترین و کم‌ترین میزان برای سرعت باد، ۱۴و ۵/۰ متر بر ثانیه می‌باشند. سرعت باد کمتر از ۳ متر بر ثانیه در ۴۲ درصد از روزها مشاهده می‌شود که در۳۳/۶۵ درصد روزها هم حداکثر سرعت باد به کمتر از ۵ متر بر ثانیه می‌رسد، که وقوع چنین شرایطی گویای کم بودن میزان سرعت باد و حداکثر سرعت باد در طول دوره‌های آماری می‌باشد.
۷-۵ تحلیل شرایط همدیدی
برای بررسی شرایط سینوپتیکی منطقه مورد مطالعه حدود ۸۰ مورد در بین تمام ایستگاه‌های هواشناسی انتخاب شده که این انتخاب بر مبنای وجود کد ۰۶ و ۰۵ و هم‌چنین وجود دید افقی کمتر از حد معمول در منطقه است. این ۸۰ مورد از بین تمام ایستگاه‌های هواشناسی موجود در منطقه انتخاب شده ولی به دلیل این‌که ایستگاه‌های هواشناسی در منطقه مورد مطالعه در طی سال‌های متفاوت احداث شده است به همین دلیل آمار مشترک کمی وجود دارد. بنابراین حدود ۲۹ مورد به عنوان آمار مشترک انتخاب شده است.
در جدول (۳-۵) تاریخ وقوع، زمان شدید‌ترین رخداد، طول زمان رخداد و هم‌چنین ایستگاه‌های تاثیر قرار گرفته از گرد و غبار آورده شده است.
از بین موارد آورده شده در جدول (۳-۵) سه مورد را به دلیل شدید بودن میزان گرد و غبار و کاهش بیش از حد دید افقی و پراکندگی بیش‌تر در ایستگاه‌های مختلف مورد بررسی بیش‌تر قرار می‌گیرد.

دید افقی (متر) در شدیدترین زمان

زمان بیشترین غلظت (ساعت/روز)

مناطق درگیر در استان

مدت حضور(ساعت/روز)

تاریخ مشاهده

ردیف