۱) نقاشی های عامیانه و واقع گرا (زندگی روزمره مردم و درباریان)،
۲) نقاشی های اسطوره های افسانه ای (وقوع جنگ ها و پیروزی و شکست، جوانمردی)،
۳) نقاشی های مذهبی (مانند زندگانی امامان و مصایبی که بر آن‌ها وارد شده است).
یکی از جالب ترین نمونه های چاپ سنگی مصور، چاپی از کتاب خمسه «نظامی» است که در ۶۰۲ صفحه در سال ۱۳۰۱ هجری قمری به چاپ رسیده است. در این کتاب ۱۲ سرلوح در آغاز هر قسمت و پنج مجلس تصویر که بیشتر آن‌ها نقاشی «مصطفی» است آمده که ویژگی ممتازی به این کتاب می بخشد.
۲-۴-۵-  موضوع بندی کتاب‌های چاپ سنگی
موضوعات اصلی کتاب های چاپ سنگی عبارت‌اند از:
مسائل اسلامی نظیر قرآن و اخلاق اسلامی؛ مسائل شیعی نظیر حقوق شیعی، اصول فقه شیعه، …؛ ادبیات فارسی شامل دیوان ها، تذکره ها، و …؛ ادبیات عرب، شامل صرف و نحو؛ پزشکی (پزشکی سنتی)؛ تاریخ و جغرافیا؛ زندگی‌نامه ها؛ فلسفه و منطق؛ تصوف و عرفان؛ جنگ.
۲-۴-۶- قطع کتاب‌های چاپ سنگی
اندازه و قطع کتاب های چاپ سنگی بسته به اندازه کاغذ هایی بود که برای این منظور در نظر گرفته می شد.

به طور کل می‌توان قطع این گونه کتاب ها را بر اساس جدول زیر تقسیم بندی نمود:
بازو بندی اندازه (تقریباً :۳۰*۲۰ میلیمتر) بغلی اندازه تقریباً: (۴۰*۶۰ میلیمتر)
جانمازی اندازه (تقریباً: ۷۰*۱۲۰ میلیمتر) حمایلی اندازه (تقریباً: ۷۰*۱۲۰ میلیمتر، که در زیر لباس به صورت حمایل آویزان می‌شد)
رقعی اندازه (تقریباً: ۱۶۰*۲۲۰ میلیمتر) وزیری کوچک اندازه(تقریباً: ۱۶۰*۲۲۰ میلیمتر)
وزیری اندازه (تقریباً: ۱۶۰*۲۴۰ میلیمتر) وزیری بزرگ اندازه (تقریباً: ۲۰۰*۳۰۰ میلیمتر)
سلطانی اندازه (تقریباً: ۳۰۰*۴۰۰ میلیمتر) رحلی کوچک اندازه(تقریباً: ۲۵۰*۴۰۰ میلیمتر)
رحلی بزرگ اندازه(تقریباً: ۳۵۰*۶۰۰ میلیمتر) رحلی اندازه(تقریباً: ۳۰۰*۵۰۰ میلیمتر)
خشتی (طول و عرض کتاب در اندازه مساوی)
۲-۵- چاپ سنگی در ایران
۲-۵-۱- شروع چاپ سنگی از تبریز
به نظر می رسد اولین باری که ایرانیان با صنعت چاپ سنگی آشنا گردیدند طی سفری بود که در تاریخ شعبان سال ۱۲۴۴ق./۱۸۲۹م. بعد از قتل گریبایدوف عده ای از ایرانیان به روسیه انجام دادند. مصطفی بن نصرالله افشار، منشی میرزا مسعود مستوفی که به همراه این عده به این سفر رفته و وقایع این سفر را به نگارش درآورده است و در خصوص صنعت چاپ سنگی مطالبی نوشته است. (یارشاطر. ۱۳۵۲: ۱۱۰)
میرزا صالح شیرازی در سفر دوم خود به روسیه به سال ۱۲۴۴ق. با صنعت چاپ به شیوۀ سنگی آشنا گردیده و چنانچه در ترقیمۀ اولین کتاب چاپ سنگی یعنی قرآن مجید می آید، از سوی عباس میرزا برای مأموریت به ولایت روس رفته و صنعت انطباع جدید را درآن ملک دیده و اسباب آن را با خد به تبریز می آورد. و چاپخانه ای در این شهر برپا نمود که ریاست آن را بر عهدۀ علی بن محمد حسین امین الشرع تبریزی گذاشت.
در نامه های سوختلن ژنرال روسی که همراهی هیأت سیاسی خسرو میرزا در سفر به روسیه عهده دار بوده است این مطلب آمده است: «چاپ سنگی برای میرزا صالح بسیار جالب بود و خسرو میرزا چنان از این هنر خوشش آمد، که یک دستگاه کامل چاپ و یک استادکار چاپگر همراه خود به ایران برد»(دانشور، ۱۳۵۱: ۴۸)
آنچه از این نامه برمی آید این است که چاپچی این چاپخانه شخصی روسی بوده است و به نظر می رسد علی بن محمد حسین امین الشرع تبریزی صرفاً ریاست این چاپخانه را عهده دار بوده است. در این چاپخانه ابتدا از باب تبرک و تیمن قرآن مجید را به عنوان اولین کتاب چاپی در تاریخ ۲۵رمضان سال ۱۲۴۹ق./۱۸۳۴م. به چاپ رسانده و منتشر نمودند. قرآن حاضر دارای هیچ ویژگی هنری نمی باشد. جلد تیماج ساده و حتی برش ابتدایی کاغذ آن نشان دهندۀ آن است که تمامی سعی و تلاش پدید آوردگان آن صرف به انجام رسانیدن چاپ بوده است. اما در هر صورت چاپ این قرآن نقطۀ عطفی شگرف در صنعت چاپ ایران ایجاد می کند بگونه ای که از این تاریخ به بعد هزاران عنوان کتاب در قالب صدها هزار جلد در ایران چاپ و منتشر می گردد. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۷۳)
پانزده ماه بعد یعنی به تاریخ غرۀ ذی الحجۀ سال ۱۲۵۱ق. دومین کتاب با نام زادالعماد علامه مجلسی به شیوۀ چاپ سنگی در شهر تبریز به چاپ رسید. این کتاب در ابعاد ۲۱×۵/۱۴سم.۱۹ سطری است که به خط محمد حسین بن محمد تبریزی کتابت شده است. این کتاب نیز همچون کتاب پیشین دارای هیچ ویژگی خاص هنری نیست؛ جلد تیماج با نقش یک ترنج کوچک ضربی در وسط و دو نیم ترنج در طرفین نهایت هنری است که در صحافی این کتاب به کار رفته است و متن کتاب به صورتی ساده و خالی از هرگونه آرایۀ هنری به چاپ رسیده است. از این کتاب دو نسخه یکی در کتابخانۀ ملی ایران و دیگری در کتابخانۀ مسجد اعظم تاکنون شناسایی شده است.( تربیت، ۱۳۱۰: ۶)
۲-۵-۲- ورود چاپ سنگی به تهران
در خصوص ورود صنعت چاپ سنگی به تهران بسیاری از مورخین به بیراهه رفته اند. تشتت آراء دراین خصوص خوانندگان را بسیار سردرگم می کند، در اولین نگاشته پیرامون این مطلب، سید حسن تقی زاده (۱۲۵۵-۱۳۴۸ش.) به نقل از یادداشت های هوتم شیندلر (۱۸۴۶-۱۹۱۶م.) آورده است:
«در سال ۱۲۵۹ق. آقا عبدالعلی اسباب لیتوگرافی به تهران آورد و بدون تأخیر مشغول کار شده در همان سال نخستین کتاب چاپ سنگی که در طهران بطبع رسید کتاب معجم فی آثار ملوک العجم [بود] تألیف میرزا عبدالله بن فضل الله و تاریخ پطر کبیر [نیز] بسعی او تمام شد. آقا عبدالعلی بعد از چندی کارخانه رابه آقا میر باقر واگذار نمود.» ( تقی‌زاده‌، ۱۳۷۷: ۱۲) اما تقی زاده خود می گوید:
«از قرینه انتشار روزنامه فارسی در طهران در حدود سنۀ ۱۲۵۰ق. که میرزا صالح شیرازی دایر کرده بود و طبع آن بچاپ سنگی بود استنباط می شود که دائر شدن چاپ سنگی نیز در طهران قدیمتر از آنست که هوتم شندلر یاد داشت کرده است.» ( تقی‌زاده‌، ۱۳۷۷: ۱۳)
از دیگر مورخانی که به این موضوع پرداخته اند می توان به محمد علی تربیت اشاره نمود که البته نظر وی به ثواب نزدیکتر است، ایشان در این خصوص آورده است:
«اما قدیمترین مطبوعات سنگی طهران اولین روزنامه پارسی ایران است که مدیر آن میرزا صالح شیرازی در همان اوقات یک مطبعه سنگی از تبریز بطهران وارد کرده و شاید این روزنامه اولین مطبوع آن مطبعه بوده است ولی متدسفانه نمونۀ از آن جریده ندیده و از روز اول تأسیس و خاتمه طبع و تربیت نشر آن نیز اطلاعی ندارم» (تربیت، ۱۳۱۲: ۷۲۱) منبع محمد علی تربیت مقاله ای است که در مجلۀ انجمن آسیایی به انتشار این روزنامه اختصاص دارد و ضمن آن تصویری از شمارۀ محرم ۱۲۵۳ق. این روزنامه را منتشر کرده است (پروین‌، ۱۳۷۷: ۱۲۷). وی در ادامه می گوید:
«بعد از این روزنامه یک نسخه از کلیات خواجه حافظ شیرازی در سنۀ ۱۲۵۴ق. به قطع کوچک در طهران چاپ شده که از نفایس مطبوعات آن شهر محسوبش می توان نمود و المعجم فی تاریخ العجم در سنۀ ۱۲۵۹ق. و دبستان المذاهب محسن فانی در سنۀ ۱۲۶۰ق. و تاریخ عجم بشکل سیاق و دیوان میرزا عباس هزار جریبی متخلص به نشاط در سنه ۱۲۶۲ق. و خلاصۀ میرزا جعفرخان مشیرالملک و…» (تربیت، ۱۳۱۲: ۲۷۱)
در جای دیگر مرحوم تربیت می گوید:
«مقدم بر کلیات حافظ که در هجدهم محرم سال ۱۲۵۴ق. به قطع کوچک با کمال نفاست به طبع رسیده کتاب دیگری ندیده ام».( تربیت، ۱۳۱۰: ۴۵۳)
سعید نفیسی نیز در این خصوص نظری دیگر دارد، که قول بعیدی است، وی می گوید:
«چاپخانه سنگی طهران ده سال بعد در ۱۲۶۰ق. دایر شد و نخستین کتابی که چاپ کرده حدیقۀ الشیعه تألیف ملا احمد اردبیلی است»(نفیسی‌، ۱۳۳۷: ۲۴).
مستشرق روسی خانم شگلوا ضمن یادآوری راه اندازی روزنامه کاغذ اخبار توسط میرزا صالح شیرازی به سال ۱۲۵۳ق./ ۱۸۳۷م. از سه اثر به عنوان نخستین کتاب های چاپ سنگی منتشره به سال ۱۲۵۴ق. در تهران نام می برد:
اول کتاب نخبه تألیف محمد ابراهیم بن محمد حسن کرباسی اصفهانی (۱۱۸۰-۱۲۶۲ق.) دومین کتاب کتاب سؤال و جواب علامه محمد باقر بن محمد تقی مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۱ق.) ،(نفیسی‌، ۱۳۳۷: ۲۹). و کتاب سوم کتاب کلیات حافظ است (دانشور، ۱۳۵۱: ۴۹)
مرحوم میرزای گلپایگانی ضمن اشاره به راه اندازه ای چاپخانه سنگی توسط میرزا صالح شیرازی و انتشار روزنامه کاغذ اخبار به سال ۱۲۵۴ق. در تهران از کتاب کنز الحساب نوشته بهاء الدین عاملی و ترجمۀ فرهاد میرزا معتمدالدوله که در سال ۱۲۵۶ق. در تهران به چاپ رسیده یاد نموده است (دانشور، ۱۳۵۱: ۴۴۵)
خانم شهلا بابازاده نیز از قرار معلوم به رأی سعید نفیسی اطمینان نموده است و به اعتماد وی اولین کتاب چاپ سنگی منتشره در تهران کتاب حدیقۀ الشعیه ملا احمد اردبیلی است.( بابازاده‌، ۱۳۷۸: ۲۱)
همانگونه که ملاحظه گردید، وجه مشترک مورخان در باب ورود صنعت چاپ سنگی در تهران، شروع این صنعت با راه اندازی روزنامۀ کاغذ اخبار توسط میرزا صالح شیرازی است. غلامی جلیسه به نقل از کتاب قاجارها تألیف ادمون دوتامپل فرانسوی تاریخ راه اندازی چاپخانه سنگی، در شهر تهران را حداقل در سال ۱۲۵۲ق. می داند. . (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۸۶)
نویسندۀ مقالۀ اولین روزنامۀ چاپی فارسی در ایران معتقد است که عکسی که از این روزنامه در مجلۀ اسیایی انگلیس به تاریخ ۱۸۳۹م. به چاپ رسیده و راجه به وقایع محرم سال ۱۲۵۳ق. است، عکس شمارۀ اول روزنامه کاغذ اخبار می باشد که تاکنون ۴ شماره از این روزنامه شناسایی شده است.
با توجه به آنچه گذشت کاغذ اخبار دست کم در سال ۱۲۵۳ق. به مدت یک سال در تهران به چاپ می رسیده است و در برخی منابع تاریخ انتشار این روزنامه را تا سال ۱۲۵۵ق. و عمرش راسه سال ذکر کرده اند (پروین‌، ۱۳۷۷: ۱۲۸).
۲-۵-۳- محمد صالح شیرازی پدر چاپ ایران
آنچه جسته و گریخته از احوالات میرزا صالح شیرازی به ما رسیده، حاکی از علاقۀ فراوان وی به امر چاپ می باشد. آنچه گذشت وی طی سفری که به انگلیس جهت فراگیری زبان انگلیسی داشت، نزد شخصی به نام ریچارد واتس اقدام به فراگیری دانش چاپ می کند و در انتهای فعالیت خود در لندن با گرفتن مبلغی پول از سرگوراوزلی به عنوان قرض اجناس چاپ سازی با پرس کوچکی خریداری می نماید و قدری نیز به واتس مقروض می گردد و حتی در راه بازگشت به ایران به جزیرۀ مالت می رسد و به تماشای چاپخانۀ آن مستعمرۀ بریتانیا می رود و بیان می دارد که:
«استادان چاپ زن را دیدم، داخل چاپخانه شدیم. کتاب به زبان ایتالیایی و فرانسه و انگریزی در آنجا چاپ می کنند… هفته ای یک دفعه اخبارات را چاپ می کنند. یک طرف کاغذ اخبار به زبان اگریزی و یک طرف دیگر به زبان ایتالیایی است»(میرزاصالح. ۱۳۸۷: ۵۲۰)
شگلوا در کتاب ارزشمند خود در خصوص اولین کتاب چاپی میرزا صالح شیرازی می نویسند:
«میرزا صالح همراه خسرو میرزا به سفارت سن پترزبورگ آمد و در ۱۸اوت ۱۸۲۹م./۱۲۴۵ق. کتاب گلستان رابه گراف پ.پ. سوختلن که هیأت سفارت را همراهی می کرد پیش کش کرد. روی کتاب (اکنون در کتابخانه عمومی دولتی) یاد داشتی به زبان فرانسه است: (گلستان سعدی که در ۱۸۲۸م. در تبریز با شمارگان ۲۰۰نسخه به کوشش کیرزا صالح در چاپخانه خودش … دیپلمات و جهانگرد… چاپ شده است)» . (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۸۷)
همچنین شاید از زبان میرزا صالح یاد شده، که این نخستین تجربۀ این چاپخانه است. حروف چین کتاب چنانچه از انجامۀ کتاب برمی آید علی بن محمد حسین تبریزی یعنی حروف چین کتاب جهادیه است. تاریخ چاپ روی کتاب ۱۲۴۳ق./۱۸۲۷م.است (دانشور، ۱۳۵۱: ۴۲)
میرزا صالح شیرازی در سفرهای بعدی که به روسیه داشت، فن چاپ سنگی را می آموزد و به اهتمام وی اولین دستگاه چاپ سنگی وارد ایران می گردد و اولین کتاب به سال ۱۲۴۹ق. در شهر تبریز به چاپ می رسد. کوتاه سخن آنکه علی رغم تخصص میرزا صالح شیرازی که مترجمی بوده و محمد شاه از وی به این جهت استفاده های فراوان می برده است، (سعادت نوری، ۱۳۲۷: ۱۷۸) اما شور و اشتیاق وی به صنعت چاپ خود دلیلی بر ادامه این علاقه طی اقامت در تهران دارد.
متأسفانه از زندگی میرزا صالح اطلاعات زیادی در دست نیست و اینکه وی تاچه سالی زنده و دقیقاً چه نوع فعالیت هایی داشته از نکات غامض تاریخ ایران می باشد. مهدی بامداد تاریخی از وفات وی به دست نداده، اما مسلم دانسته که ایشان تا سال ۱۲۵۵ق. زنده بوده است. اما نسخه ای از کتاب زاد المعاد موجود می باشد که نشان دهنده استمرار فعالیت چاپی وی بوده و نشان می دهد که یقیناً میرزا صالح شیرازی تا سال ۱۲۵۷ق. در تهران می زیسته است. سه نسخه از این کتاب در کتابخانۀ ملی تهران، آستان قدس رضوی مشهد و مسجد اعظم قم تاکنون یافت شده است. این کتاب در ابعاد ۵/۱۳×۲۱سم. ۲۱سطری و به خط نسخ و نستعلیق توسط علی بن زین العابدین نوری و علی اکبر بن میرزا باباتفرشی کتایت شده است. . (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۸۸)
از آنچه بیان گردید اینگونه می توان نتیجه گرفت که قطع به یقین همزمان با ورود میرزا صالح شیرازی به تهران و اشتغال وی در دربار محمد شاه قاجار به سمت مترجمی وراه اندازی روزنامه به سال ۱۲۵۳ق. صنعت چاپ سنگی وارد تهران شده است و برما مسلم است که صنعت چاپ سنگی از سال ۱۲۵۳ق. و حتی کمی قبل تر از آن شهر تهران شده است. اما اینکه اولین کتاب چاپ سنگی درچه تاریخی در تهران به چاپ رسیده، از جمله مسائلی است که بر بسیاری از تاریخ نویسان ما آنگونه که گذشت مجهول بوده است.
چهار کتاب قرآن مجید، نخبه، سؤال و جواب و دیوان حافظ از جمله کتبی هستند که اطلاع از چاپ آنها در سال ۱۲۵۴ق. به ما رسیده است و بنده تاکنون موفق شده ام به دو نسخه از این چهار عنوان یعنی کتاب قرآن مجید و دیگری نخبه کلباسی دسترسی پیدا نموده و مورد بررسی قرار دهم و البته از بد حادثه تنها کتاب قرآن مجید است که تاریخ دقیق کتابت وی مشخص می باشد و در خصوص کتاب نخبه تنها سال چاپ آن ثبت شده است.
با این اوصاف به نظر می رسد اولین کتابی که در تهران به چاپ رسیده قرآن مجید منتشره به تاریخ رمضان المبارک سال ۱۲۵۴ق. می باشد که در ابعاد ۲۱×۱۴س.م. توسط محمد صالح شیرازی به چاپ رسیده است. این گمان از آنجا تقویت می گردد که میرزا صالح شیرازی در ترقیمۀ این قرآن بیان می دارد که این قرآن اول نسخه ای می باشد که بدارالطباعه به چاپ رسانده است، و بعید به نظر نمی رسد چنانچه در شهر تبریز از باب تبرک و تیمن ابتدا قرآن مجید به شیوه چاپ سنگی به چاپ می رسد، در تهران نیز اینچنین رفتار شده باشد. از این کتاب دست کم چهار نسخه از آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد موجود است.