۲-۷-۱-۲-۳- مرحله طراحی
مراحل طراحی شامل تعیین کرت استاندارد بر اساس وضعیت منطقه، تعیین اندازه­ بلوک­های زراعی، محاسبه عرض جاده­های داخل مزرعه، تعیین ابعاد کانال­های آبیاری و زه­کشی بر اساس مدول آبیاری و ضریب زه­کشی، طراحی روی نقشه، تعیین ارتفاع کرت بعد از تسطیح و محاسبه حجم خاک برداری و خاک ریزی می باشد.
۲-۷-۱-۲-۴- مرحله اجرا
اجرای طرح شامل ایجاد آرایش هندسی در کرت­بندی اراضی، تجمیع قطعات یک زارع در یک یا چند نقطه، تجمع اراضی چند زارع در یک بلوک زراعی، تجهیز اراضی کشاورزی یک روستا، تجهیز اراضی کشاورزی چند روستا و ایجاد مناطق کشاورزی، ایجاد جاده­های بین مزارع، ایجاد کانال­های آبیاری، ایجاد زه­کشی و.غیره.
سابقه­ طرح تجهیز و نوسازی در اراضی کشاورزی ایران به اواسط دهه ۱۳۴۰ و اراضی مازندران بر می گردد. که با ورود کارشناسان چینی و نظارت آنان، تسطیح اراضی در ایستگاه تحقیقات برنج آمل و اراضی اطراف آن صورت گرفت. در سال ۱۳۴۹ یکی از قدیمی­ترین و شاید بزرگ­ترین این طرح­ها در سطح ۳۵۰ هکتار توسط مهندسین نیپون کوپی ژاپن در شهر رشت تحت عنوان ایستگاه بررسی­های برنج و مشابه آن در شهر آمل در سطح ۲۵ هکتار با همین نام اجرا گردید. همچنین این عملیات به طور پراکنده در بعضی از اراضی شرکت­های سهامی زراعی در سطح استان انجام گرفته است. پس از انقلاب اسلامی کارشناسان ژاپنی در طرح توسعه حوزه­ آبریز هراز این عملیات را از سر گرفتند و با تربیت کارشناسان و اجرای چند طرح، الگوی مناسبی برای اجرای این طرح­ها در مناطق دیگر فراهم نمودند. اما توجه به امر یکپارچه سازی اراضی به­ صورت یک اقدام جدی و به شیوه­ نوین را می­توان در تدوین برنامه پنج­ساله اول پس از انقلاب مشاهده نمود که حرکتی اساسی در جهت بهبود شرایط وارتقاء کیفیت زیربنایی در اراضی کشاورزی بوده است. در سال ۱۳۸۱ با ادغام دو اداره کل، توسعه شبکه ­های فرعی آبیاری و زه­کشی و اداره کل تجهیز و نوسازی اراضی در معاونت آب و خاک کشور، زمینه ­های تعریف و اجرای عملیات مزرعه­ بصورت همگام و اصولی میسر گردید.

۲-۸- تجربه­ سایر کشورها در زمینه یکپارچه سازی اراضی
اهداف و روش­های یکپارچه­سازی زمین بسته به کشور مورد نظر متفاوت بوده و تحت تأثیر فرهنگ، سنت و قانون هر کشور بکار می­رود.
پیشینه­ی تاریخی توسعه کشورهای پیشرفته حاکی از آن است که بخش کشاورزی در مراحل اولیه فرایند توسعه اقتصادی، نقش مهمی را جهت نیل به اهداف توسعه ایفا کرده است. کشورهای پیشرفته­ی جهان با وجود اختلاف در نظام­های حکومتی، ارزش­ها، ایدئولوژی­ها، اعتقادات و نظام اقتصادی، مخالف شیوه ­های بهره ­برداری می­باشند و برای حل این معضل توسعه و مدیریت روستایی، فرایند اصلاحات اراضی و سرانجام و تجهیز اراضی را یک ضرورت دانسته و بدان پرداخته­اند.
برنامه ­های تجهیز و نوسازی اراضی زراعی در اروپای غربی با روش­های مختلف و به صورت یک حرکت فراگیر از سده شانزدهم آغاز گردیده و از جنگ جهانی دوم به بعد با شدت بیشتری ادامه یافته است. از سال ۱۹۸۰ در اغلب کشورها فرایند تجهیز و نوسازی اراضی تقریباً شروع شده است و هنوز هم ادامه دارد (کاسترو و همکاران۲۰۰۷)^[۱].
درحال حاضر پروژه تجهیز ونوسازی اراضی عمدتاً در آلمان، هلند، فرانسه، بلژیک، لوکزامبورگ، اتریش و سوئیس و همچنین فنلاند، نروژ و سوئد اجرا شده است (ویتیکانن،۲۰۰۴).^[۲]
کشورهای اروپای شرقی بعد از پنجاه سال تولید در مزارع اشتراکی، پیشرفت محسوسی در خصوصی­سازی مالکیت ابزار تولید داشته اند. بدین ترتیب علی­رغم موفقیت اصلاحات ارضی در این کشورها، پدیده پراکندگی و کوچکی اراضی که عامل ناخواسته از بطن اصلاحات ارضی بود به مانع اصلی توسعه پایدار بخش کشاورزی این کشورها تبدیل شده عموماً بیشتر اندیشه­ های جدید پیرامون یکپارچه سازی و ساماندهی اراضی به وسیله­ نهادهای خارجی و دولتی و در مقیاس وسیع اجرا شده اما نتوانسته است به نتایج پایداری دست یابد. بطوریکه گروه ­های محلی خودجوش برای مقابله با ابعاد گوناگون پراکندگی اراضی کشاورزی تشکیل شده ­اند. این کشورها براساس تجارب کشورهای توسعه ­یافته غربی و سازمان­های بین ­المللی به بازسازی کشاورزی خود پرداختند.
فوکودا و همکاران (۲۰۰۳)^[۳]، در تحقیقی با عنوان سیاست­های بخش کشاورزی در ژاپن اظهار داشتند که کمک به زارعین در طرح تجهیز و نوسازی اراضی توانسته موجبات کاهش هزینه تولید برنج و افزایش درآمد زارعین را به­همراه داشته باشد به­طوریکه درآمد زارعینی که در این طرح­ها مشغول به­کار هستند ۱۰درصد بیشتر از درآمد زارعینی است که در مزارع سنتی مشغول به کار هستند.
فرایند تجهیز و نوسازی اراضی زراعی در کشورهایی چون آمریکا، کانادا و ژاپن همگام با رشد و توسعه نظام سرمایه­داری در راستای صنعتی­شدن، ضروری تشخیص داده شد. در آمریکا تا سال ۱۹۴۰ ساختار فضایی زراعی بصورت بارز و گسترده بود و مکانیزه شدن این بخش به استمرار و گسترش بهره ­برداری­ها کمک فراوانی کرد. در کانادا نیز فرایند تجهیز و نوسازی اراضی در بیش از ۱۲۱ هزار هکتار از اراضی کشاورزی صورت گرفت (ابراهیمی،۱۳۸۸).
در ژاپن نیز ساماندهی مجدد فضایی زراعی و تغییر ساختار کشاورزی، که از سده هفدهم آغاز شده بود در سه مرحله­ تاریخی، با توجه به نیازهای جامعه و ساختار حکومت و سیاست­ها، جنبه اجرایی و تکاملی به خود گرفت (آتسوشی،۲۰۰۵)^[۴].
فرایند تجهیز و نوسازی در کشورهای کمتر توسعه ­یافته و یا در حال توسعه به لحاظ وضعیف جغرافیایی، میزان رشد اقتصادی و توسعه صنعتی، سابقه کمتری دارد، ولی به­ دلیل بالا بودن میزان جمعیت روستایی، محرومیت و فقر شدید، بیکاری و تورم، ضرورتی انکار ناپذیر است. در این کشورها فرایند تجهیز و نوسازی هنوز مراحل اولیه تکوین خود را می­گذارنند و در اغلب این کشورها هنوز ساختار فضایی اراضی زراعی سنتی شکل غالب دارد.
در تایلند، تغییر ساختار فضایی اراضی زراعی در قالب تعاونی صورت پذیرفته است و بدین ترتیب مشکلات ناشی از پراکنش اراضی زراعی و تعدد صاحبان اراضی از طریق فرایند تجهیز و نوسازی تا حدودی برطرف شده است (فوکودا،۲۰۰۵)^[۵].
فائو (۲۰۰۲)، رهیافت­های متنوعی برای ساماندهی و تجهیز و نوسازی اراضی در کشورهای مختلف به کار گرفته می­شوند ولی اصول مشترکی که ضرورت دارد در همه رهیافت­ها رعایت شود مبتنی بر موارد زیر است:
تجهیز و نوسازی اراضی اراضی کشاورزی باید مشارکتی، آزادانه و برخاسته از بطن جامعه باشد.
تجهیز و نوسازی اراضی باید به­جای جهت­گیری برای تولید محصولات تجاری، متمرکز تأمین معیشت روستایی باشد.
نتایج نهایی تجهیز و نوسازی باید به توسعه سیاسی و اقتصادی پایدار کل جامعه و نوسازی آن منجر شود.
فائو (۲۰۰۲)^[۶]، برای تضمین موفقیت این رهیافت­ها موارد زیر را توصیه می­ کند:

پژوهش­ها باید بیشتر در مناطقی انجام شود که هنوز پیامدها و عواقب پراکندگی اراضی در آنجا ارزیابی نشده است و تحلیل­های جامع هزینه منفعت نیز باید در این فرایند درنظر گرفته شود.
همکاری موجود بین کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه و آژانس­های توسعه ملی و بین ­المللی، انجمن­های حرفه­ای، سازمان­های غیر دولتی، بخش خصوصی و دانشگاه­ها باید تقویت شود.
راهکارهای ساماندهی و تجهیز و نوسازی اراضی تدوین شود.
تجهیز و نوسازی اراضی باید بخشی ضروری از برنامه ­های توسعه باشد.
سازمان­های کمک کننده باید نظریات خود در مورد تجهیز و نوسازی اراضی را در قالب پروژه­ های فنی و مالی برای کشورهای در حال توسعه ارائه دهند.
در جهان امروزی که دموکراسی به­نحو چشمگیری روبه گسترش است، عملیات یکپارچه سازی اراضی نسبت به گذشته مشکل­تر است. در تجهیز و نوسازی اراضی حالت بینابین در ابتدا با تأئید دولت و رضایت بعضی کشاورزان شروع می­ شود و مخالفان ملزم به پذیرش روند اجرایی می­باشند. از طرفی می­توان این امر را نوعی دموکراسی همراه با مشارکت نامید زیرا که مطابق با رضایت اکثریت جامعه است یعنی دوسوم کشاورزان و دوسوم از اراضی روستا. به همین صورت معیار پذیرش طرح در کشورهای هلند، تایوان، پرتقال، یونان و هندوستان رضایت بیش از نیمی از کشاورزان در نظر گرفته شد.
ولی در ژاپن اگرچه مطابق قانون اصلاحات ارضی سال ۱۹۴۹ توافق ۵۰% کشاورزان برای انجام طرح کافی بود ولی در سال ۱۹۹۲ سیاست جدید توافق اکثریت دوسوم را لازم دانست و در بیشتر موارد رضایت ۱۰۰% کشاورزان قبل از شروع کار جلب می­شد.
در ایران هم­اکنون می­بایست نظر ۱۰۰% کشاورزان را جلب نمود که کار بسیار دشواری به نظر می­رسد، به­خصوص هنگامی که پس از جلب رضایت، یکی از مالکان فوت نموده و زمین بین وراث تقسیم گردد. متأسفانه قانون و آیین نامه­ی اجرایی جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزان و ایجاد قطعات مناسب فنی و اقتصادی مصوب ۱۳۸۵ به اجرا در نیامده است.
۲-۹- مروری بر تحقیقات صورت گرفته در ایران
در سال ۱۳۸۳، اولین کارگاه آموزشی مبانی طراحی تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری در دانشکده کشاورزی دانشگاه گیلان برگزار شد که در این کارگاه محققانی چون کریمی، کیاء، غلامی، مریدنژاد، سبحانی­پور، توسلی، شکری، عادلی­نوری، شعبانی، پاره­کار و روزخوش با ارائه مقالات آموزشی به بررسی نقاط قوت و ضعف این طرح پرداختند که همگی بر این موضوع اتفاق نظر داشتند که این عملیات موجب کاهش هزینه تولید و افزایش درآمد برای شالیکاران گردیده است.
در پژوهشی که توسط آشکارآهنگرکلایی و همکاران (۱۳۸۵)، در شالیزارهای روستای گلیرد شهرستان جویبار صورت گرفت، نظر کشاورزان مشمول طرح از چهار مؤلفه­ی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و فنی و اجرایی مورد بررسی قرار گرفت و نتایج بدست آمده از طریق مدل AHP بیانگوی این بود که مهم­ترین اولویت­های بازدارنده در مسیر توسعه طرح تجهیز و نوسازی ، مسائل فرهنگی و اجتماعی است که محصول سواد پایین و به تبع آن، عدم برخورداری از دانش فنی لازم و برخی باورها و اعتقادات سنتی می­باشد، لذا آموزش جهت اصلاح و بهبود این ساختار فرسوده در کنار ترغیب کارشناسان جوان بخش کشاورزی برای فعالیت در این عرصه، ضمن ایجاد بسترهای مناسب برای آنان می ­تواند تا حدود زیادی مسیر توسعه کشاورزی مکانیزه را تسهیل کند. همچنین آموزش کشاورزان در جهت پذیرش فن­آوری بهنگام بخش کشاورزی، تصویب و تدوین قانونی منسجم و دربرگیرنده اهداف طرح تجهیز ونوسازی، سرمایه ­گذاری در امور زیربنایی بخش کشاورزی و تجهیز سیستم­های اجرایی (ماشین­آلات و تجهیز فنی) می ­تواند گسترش اجرای طرح تجهیز ونوسازی را تسریع کند.
در پژوهشی که توسط امیرنژاد و رفیعی (۱۳۸۸)، در پنج روستای منتخب استان مازندران بعمل آمده، عواملی مانند میزان تحصیلات شالیکاران، تعداد افراد خانواده شالیکاران، کیفیت اراضی شالیزاری، فاصله­ی بین قطعات اراضی شالیزاری، برنامه ­های آموزشی و حمایت­های اعتباری سازمان­های مربوطه، مهمترین عوامل مؤثر بر پذیرش فرایند تجهیز و نوسازی می­بودند، به­طوریکه عواملی همچو میزان تحصیلات، فاصله­ی بین قطعات، برنامه ­های آموزشی و ترویجی و حمایت­های اعتباری تأثیر مثبتی بر پذیرش فرایند تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری دارند و با افزایش هریک از این متغیرها، احتمال پذیرش فرایند یکپارچه سازی نیز افزایش می­یابد. همچنین افزایش بعد خانوار به­ دلیل افزایش ریسک­گریزی شالیکاران جهت تأمین معیشت خانوار، مانع از پذیرش سیاست­های نوین نظیر تجهیز و نوسازی اراضی خواهد شد.
فتوحی (۱۳۸۴)، درتحقیقی تحت عنوان بررسی اقتصادی طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری گیلان نشان داد که این طرح توانسته است باعث کاهش هزینه تولید بین ۸/۶۳ الی۵۵ درصد گردد و میزان تولید را تا ۰۳/۸ درصد افزایش داده است.
سبحانی­پور (۱۳۷۶)، مبانی، اهداف و مزیت­های طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری را مورد بحث و بررسی قرار داده است وی بیان کرد­ که این طرح می ­تواند در زمینه کاهش هزینه­ تولید، افزایش راندمان آب آبیاری، توسعه مکانیزاسیون مزارع و افزایش درآمد کشاورزان شالیکار موثر واقع شود.
در تحقیقی که توسط ابراهیمی و همکاران (۲۰۰۸)، در استان گیلان انجام شد مهم­ترین هدف از طرح تجهیز را کاهش هزینه و افزایش درآمد شالیکاران دانست و نتایج نشان می­دهد که روابط مثبت و معنی­داری بین رضایت کشاورزان با آموزش، درآمد، از بین بردن مشکلات آّبیاری و دسترسی به جاده­های مزارع وجود دارد.
در تحقیقی که توسط ابراهیمی و همکاران (۱۳۸۸)، با بهره­ گیری از روش SWOT بصورت میدانی و از طریق دو سری پرسشنامه از ۳۴ نفر کارشناسان صفی و ستادی مجری و ناظر در طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری استان گیلان به­عمل آمده، نشان می­دهد که به لحاظ فرصت­های مناسب ناشی از اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری، مولفه­های ویژگی استفاده از ماشین­آلات مناسب برای انجام کارهای زراعی، ایجاد فرصت مناسب برای مدیریت مطلوب مزرعه و حرکت به سوی کشاورزی مکانیزه و کاهش افت محصول همگی در بعد اقتصادی از دیدگاه کارشناسان از اهمیت برخوردار است. به لحاظ ایجاد تهدیدهای ناشی از اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری نیز ویژگی تقسیم مجدد زمین و ایجاد مرزهای اضافی به­ دلیل تقسیم زمین بین وارثین پس از اجرای طرح، ویژگی­هایی چون ایجاد تهدید ناشی از عدم تحویل به­موقع زمین کشاورزان در سال اول، در بعد اجتماعی و تهدید ناشی از ایجاد تغییر کاربری به­ دلیل ایجاد دسترسی­های مناسب در بعد زیست محیطی به­ترتیب از اولویت برخوردار است که مهم­ترین تهدیدات ایجاد شده در ابعاد اجتماعی و زیست محیطی قرار دارند.
سوری­گرجی (۱۳۸۷)، در تحقیقی واقع در اراضی میانکاله مازندران به این نتیجه رسید که اندازه کرت­ها هرچه بزرگتر باشد مفیدتر بوده اما محدودیت­هایی به شرح زیر نیز وجود دارد:
۱- شیب زمین، که هرچه زیادتر باشد باعث اختلاف ارتفاع بین نقاط مختلف کرت گردیده و خاک­برداری و خاک­ریزی افزایش می­یابد.
۲- آبیاری و زه­کشی، بطوریکه اندازه زمین باید به اندازه­ای باشد که بتوان حداکثر در یک روز آن کرت را آبیاری و در دو روز هم زه­کشی نمود.
۳- ماشین­آلات، که طول و عرض کرت به ماشین بستگی دارد و طبق اطلاعات منطقه و امکاناتی که از نظیر ماشین­آلات وجود دارد می­توان یکی از منحنی­های مناسب را برای انتخاب اندازه کرت در نظر گرفت.
۴- محدودیت­های اجتماعی، که ناشی از محدودیت کمبود زمین اختصاصی (خزده مالکی) برای هر کشاورز می­باشد.
در تحقیقی که توسط یزدانی و همکاران (۱۳۸۳)، با هدف ارزیابی چگونگی تسطیح و تغییر شکل و اندازه کرت­های شالیزاری در طرح­های تجهیز و نوسازی با تهیه داده ­های لازم برای اصلاح روش­ها به­منظور حفظ تداوم آنها بوسیله اندازه ­گیری­های میدانی و استفاده از پرسشنامه در سطح شالیزارهای تجهیز شده در استان گیلان انجام گرفته، نتایج حاکی از آن است که بدلیل کوچکی سطح این طرح­ها و همچنین عدم وجود یکپارچگی و تمرکز در انتخاب مکان اجرای آن بلوک­ها و کرت­ها بالاجبار مقدار زیادی از آنها ناقص اجرا می­شوند.
در خصوص عملکرد، نتیجه ­گیری گردید که مقدار عملکرد در مزراع تجهیز شده از مزارع سنتی کمتر است اما درعین­حال در مزارع سنتی که عملکرد آنها قبل از اجرای طرح پایین بود تجهیز و نوسازی باعث افزایش عملکرد شده است.
جدول (۲-۹)، ارزیابی نهایی کشاورزان از طرح­های تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری