• • زهرا محمدی فرد در سال ۱۳۸۹ مطالعه‌ای با عنوان ” اندازه‌گیری فقر چندبعدی در شهر تهران” انجام داده است. وی فقر چندبعدی را برای مناطق ۲۲ گانه تهران اندازه ­گیری کرد که بر اساس آن، فقیرترین منطقه بر اساس رویکرد درآمدی، منطقه ۱۹ و ازنظر آموزش و مسکن به ترتیب مناطق ۱۹ و ۱۷ بودند. فقیرترین منطقه ازنظر سلامت، منطقه ۱۶ و بالاترین نرخ فقر چندبعدی در منطقه ۱۴ و کمترین آن در منطقه ۱ بدست آمد.

• محمودی (۱۳۹۰) در تحقیقی تغییرات فقر مطلق طی برنامه ­های دوم، سوم و چهارم توسعه (۲۰۰۷-۱۹۹۵) در ایران را موردبررسی قرار داده است. نتایج بدست آمده از این تحقیق، حاکی از آن است که در طی برنامه دوم توسعه همه شاخص­ های فقر مطلق (شاخص سر­شمار فقر، شکاف فقر و شدت فقر) در مناطق روستایی، افزایش و در مناطق شهری، کاهش‌یافته است. در طی برنامه سوم توسعه، کاهش قابل‌ملاحظه‌ای در همه شاخص­ های فقر، اتفاق افتاده است. در طی برنامه چهارم توسعه، همه شاخص­ های فقر، با افزایش مواجه بوده ­اند. در دوره موردبررسی، درصد و شدت فقر در مناطق روستایی، بیشتر از مناطق شهری بوده است. همچنین وضعیت فقر در استان­هایی مثل سیستان و بلوچستان، کرمان، کرمانشاه، همدان و ایلام بدتر از سایر مناطق بوده است.

• کیانی و همکاران (۱۳۹۰) در مقاله‌ای فقر شهری در کل کشور و ۳۰ استان در سال ۱۳۸۸ را با کمک اطلاعات طرح هزینه - درآمد خانوار و به‌کارگیری روش نیازهای اساسی، موردبررسی قرار داده­اند. محاسبه شاخص­ های فقر در این تحقیق، حاکی از شدت و گستردگی نسبتاً ” بالای فقر و نهادینه شدن آن در جامعه شهری است.

۲-۳٫ خلاصه فصل
پیشینه تحقیق بیانگر مطالعات انجام‌شده بر روی موضوع موردبحث است که بابیان دیدگاه‌های مختلف، تصویر کلی از موضوع را ارائه می­دهد. با توجه به اهمیت موضوع فقر، در سال‌های اخیر، مطالعات فراوانی پیرامون فقر و ابعاد آن صورت گرفته است اما با توجه به آنکه موضوع فقر چندبعدی در سال­های اخیر مطرح گردیده است مطالعات انجام‌شده در این زمینه کم است. اکثر مطالعات انجام‌شده به برآورد فقر با بهره گرفتن از شاخص­ های سرشمار فقر، شدت فقر و شکاف فقر پرداخته­اند. برخی مطالعات روند فقر در سال­های موردمطالعه را نزولی و برخی دیگر صعودی می­دانند؛ که با توجه به تفاوت طول دوره­ های موردمطالعه و متفاوت بودن مناطق مطالعات با یکدیگر، امری بدیهی است؛ باوجوداین، اکثر مطالعات فقر درآمدی و فقر چندبعدی مناطق روستایی را بیشتر از فقر درآمدی و فقر چندبعدی مناطق شهری می­دانند.
فصل سوم
مبانی نظری و تصریح مدل
۳-۱٫ مقدمه
سنجش فقر منجر به درک روند تحولات فقر می­ شود و تصویری منسجم از فقر در طول زمان ارائه می­دهد؛ و دولت را قادر به هدف‌گذاری و اتخاذ تصمیمات و اقدامات لازم می­نماید. امروزه این اجماع بوجود آمده است که فقر یک مفهوم چند­بعدی است. بااین‌حال منابع تحقیقاتی رو به رشد فقر چندبعدی، توجهش را بر روی انباشت مقیاس­های فقر متمرکز کرده است؛ که به‌طور گسترده­ای باعث نادیده انگاشتن مشکلات عملی که در سیاست­گذاری بوجود می ­آید شده است. در ادبیات قدیم، عدم تأمین نیازهای اولیه و ضروری گروه ­های مختلف در جامعه منجر به فقر خواهد شد. درواقع به‌منظور بررسی افراد فقیر در جامعه با بهره گرفتن از سطح درآمد یا مخارج مصرفی سرانه خانوارها و مقایسه آن با خط فقر مناسب در قالب شاخص­ های مختلف فقر، اقدام می­ شود؛ اما واقعیت این است که گاهی نه‌تنها عدم دسترسی به درآمدها و منابع منجر به فقر می­ شود، بلکه از دست دادن فرصت­ها نیز فقر را تشدید می­ کند. در این راستا، نهادهایی چون نهادهای آموزشی، بهداشتی و مالی فرصت‌های ازدست‌رفته را کاهش خواهند داد. اصولاً فقر در مناطقی که با شرایط وخیم بیوفیزیکی و محرومیت­های اقتصادی- اجتماعی روبرو هستند، گسترده می­ شود. فقرا نه‌تنها دسترسی به منابع و درآمدهای مالی ندارند؛ بلکه فرصت­های پیشروی آن­ها نیز کم هستند. بازارها و اشتغال از مسائلی هستند که باعث جدا­سازی مناطق مختلف با شرایط جغرافیایی و اجتماعی متفاوت شده ­اند. همچنین دسترسی به آموزش و بهداشت می ­تواند توانایی افراد ساکن در منطقه خاص جغرافیایی را در دستیابی به منابع درآمدی خارج از مزرعه افزایش دهد؛ بنابراین فقر می ­تواند در دو زمینه موردبررسی قرار گیرد: فقر درآمدی که از طریق اندازه ­گیری مخارج سرانه خانوار و مقایسه آن با یک خط فقر مناسب قابل ارزیابی است و فقر غیر درآمدی که از طریق بررسی دسترسی به نهادها و چگونگی عملکرد آن­ها در کاهش فقر می ­تواند مورد ارزیابی قرار گیرد؛ بنابراین فقر تنها در بعد درآمدی خلاصه نمی­ شود و ابعاد دیگری نیز دارد که مجموع این ابعاد درآمدی و غیر درآمدی، سبب ایجاد تعریف جدیدی از فقر با عنوان “فقر چندبعدی” می­گردد.
۳-۲٫ تعاریف فقر
به دلیل طبیعت چندبعدی فقر و فقیر، ارائه تعریف جامع و دقیقی از اصطلاح فقر مشکل است. تعاریف ذیل طی دهه­های مختلف برای فقر ارائه‌شده است:
۳-۲-۱٫ تعریف تانسند^[۱۴]: تانسند در دهه­های ١٩۶٠ و ١٩٧٠ اعتقاد داشت که افراد، خانوارها و گروه‌های جمعیتی را زمانی می‌توان فقیر به‌حساب آوردکه با فقدان منابع برای کسب انواع رژیم­های غذایی، مشارکت در فعالیت­ها و شرایط و امکانات معمول زندگی مواجه باشند (ارضروم چیلر،۱۳۸۴).
۳-۲-۲٫ تعریف سن^[۱۵]: سن در سال ١٩٨١ اشاره‌کرده است که فقر را باید به‌صورت محرومیت از قابلیت‌های اساسی در نظر گرفت و نه صرفاً ” پایین بودن درآمدها که ضابطه متعارف شناسایی فقر است. البته محرومیت، خود مفهومی نسبی است که ممکن است در مکان­ها و زمان­های متفاوت، تعاریف متفاوتی داشته باشد. آنچه چشم­انداز قابلیتی در تحلیل فقر انجام می­دهد این است که درک ما را از ماهیت و علل فقر و محرومیت گسترش می­دهد (همان).
۳-۲-۳٫ تعریف بانک توسعه آسیا: فقر محرومیت از دارایی­ ها و فرصت­هایی است که هر فرد مستحق آن­ها می­باشد (همان).
۳-۲-۴٫ تعریف بوت وروانتری^[۱۶]: این دو اقتصاد­دان در اواخر قرن نوزدهم تلاش کردند که بین فقر مطلق و نسبی تمایز قائل شوند. فقر مطلق به‌عنوان ناتوانی در کسب حداقل استاندارد زندگی، تعریف‌شده است و لذا بستگی به چگونگی تعریف حداقل معاش دارد و فقر نسبی به‌عنوان ناتوانی در کسب یک سطح معین از استانداردهای زندگی که در جامعه فعلی، لازم یا مطلوب تشخیص داده می­ شود، تعریف‌شده است (همان).
بنابراین در تعریف فقر نسبی به نابرابری در توزیع درآمد و ثروت بیش از میزان مطلق درآمد افراد توجه می‌شود. به‌منظور دستیابی به عمق نابرابری در توزیع درآمد (یا مصرف) بین افراد یا خانوارها می­توان درصد کل درآمد دریافت شده توسط فقیرترین قشر جامعه را با درصد درآمد دریافت شده توسط ثروتمندترین قشر مقایسه کرد. البته باید توجه داشت که این مفهوم در کشورهای مختلف به صورت­های مختلف تعریف می­ شود و در طی زمان‌بر اثر تحولات اقتصادی نیز تغییریافته است.
۳-۳٫ انواع فقر
۳-۳-۱٫ فقر با رویکرد درآمدی
رویکرد­های فقر درآمدی اصولاً تک‌بعدی هستند و فقط برحسب درآمد یا مصرف ارزیابی می­شوند. این رویکرد که رویکرد غالب در محاسبه فقر در ایران بوده است گوناگونی توانایی­ها و قابلیت ­های افراد مختلف را نادیده می­گیرد و صرف دستیابی به سطح مشخصی از درآمد، گویای تضمین دسترسی به کالاها و خدمات موردنیاز و تأمین نیازهای اساسی فرد یا خانوار موردنظر نیست.
فقر حاصل نابرابری شدید اجتماعی است. در دیدگاه سنتی، فقر عبارت است از: محرومیت مادی که با معیار درآمد یا مصرف سنجیده می­ شود (بانک جهانی، ۱۹۹۰).
۳-۳-۲٫ فقر قابلیتی
کتاب معروف سن تحت عنوان ” کالا­ها و قابلیت­ها” (۱۹۸۵) نقطه‌ی آغازین مباحث مربوط به این رویکرد محسوب می­ شود. مفهوم قابلیت اولین بار توسط آمارتین سن برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال ۱۹۹۸، مطرح گردید. به‌زعم سن ارزش کالاها به نقش و کارکردی است که در رفع نیازهای انسان دارند. به این معنا می­بایست توجه خود را از نگاه تنگ و محدود درآمدی که عملاً منتج از نظریه مطلوبیت است به نگاه مبسوط مبتنی بر قابلیت­ها معطوف کنیم. منظور آمارتیا سن از قابلیت دقیقاً همان توانمندی است. به این معنی که توانمندی درواقع کیفیت زندگی انسان­ها را تعیین می­ کند؛ و اگر قرار باشد جامعه‌ای به سمت عدالت اجتماعی حرکت کند، باید دولت وسایلی را فراهم کند که انسان­ها قابلیت لازم را برای دسترسی به کالاها و خدماتی که برایشان ارزش دارد، بدست آورند، پس‌ازآن، اگر فرد قابلیت پیدا کرد اما کار را درست انجام نداد، مقصر خود اوست (نیلی، ۱۳۹۰).
از دیدگاه قابلیت، فقر به‌هیچ‌وجه به معنای نداشتن درآمد نیست. در این دیدگاه فقر به‌مثابه محرومیت از قابلیت ­های فردی و اجتماعی، تعریف می­ شود و اساساً فقدان قابلیت است و بدیهی است که راه‌حل آن نیز می­بایست در رشد قابلیت ­های انسانی جستجو شود.
بنابراین، تعریف فقر برحسب قابلیت­ها بزرگ‌ترین مزیتی که دارد، تبیین سیاست­ها و اقدامات اجتماعی خاص است که نه به‌صورت گذرا بلکه به‌صورت ریشه‌ای، مورداجرا گذاشته می­ شود. سیاست­هایی که به‌صورت هدفمند گروه ­های خاص را موردتوجه قرار می­دهد.
۳-۳-۳٫ فقر ذهنی
مفهوم دیگری از فقر به نام فقر ذهنی شناخته‌شده است. چون به محرومیت از برخی کالاها اشاره می­ کند؛ که فرد خود را نیازمند آن­ها می­داند، فقر هنگامی بوجود می ­آید که فرد یا افرادی در کسب سطحی از رفاه که بر اساس معیارهای جامعه، حداقل معقول رفاه به‌حساب می ­آید، با شکست مواجه شوند. (رضوی، ۱۳۸۲).
در این مفهوم ملاک فقیر بودن جنبه‌ی کاملاً شخصی و ریشه در احساست فرد یا خانوار نسبت به فقر دارد و با بهره گرفتن از پرسشنامه و اظهارات شخص قابل ارزیابی است. به این صورت که از طریق آمارگیری می­توان این پرسش‌نامه را مطرح کرد که به نظر شما حداقل سطح درآمد (درآمدی که با کمتر از آن قادر به امرارمعاش نخواهید بود) چه مقدار است. پاسخ این سؤال از فردی به فرد دیگر و برحسب بعد خانوار متفاوت خواهد بود. با رسم نقاط بدست آمده و عبور دادن خطی از میان آن­ها می­توان یک خط فقر ذهنی رسم کرد.
۳-۳-۴٫ فقر چندبعدی
رویکرد چندبعدی فقر، علاوه بر ویژگی­های مالی و اقتصادی، ویژگی­های قابلیتی، فعالیت­های سیاسی و فرهنگی خانوار را نیز مدنظر قرار می­دهد و درنهایت توصیف واقع‌بینانه‌تری از فقر دارد. پیشرفت­های نظری در تحقیقات مربوط به فقر نشان می­دهد که سه بعد رفاه اقتصادی، قابلیتی و مشارکت اجتماعی خود ساختار چندبعدی دارد و به سه زیر بعد مشارکت اقتصادی، فرهنگی و سیاسی تقسیم می­ شود. هر یک از این ابعاد به‌صورت مستقیم قابل‌مشاهده نیستند، لذا هر یک توسط چندین شاخص قابل‌مشاهده، اندازه ­گیری می­شوند. درواقع رویکرد چندبعدی فقر، برخلاف رویکرد مصرفی یا درآمدی که در آن تنها مسئله اقتصادی مدنظر است، سیستمی متشکل از اقتصاد، سیاست و فرهنگ را در نظر می­گیرد و تعریفی عقلایی و واقعی از فقر را مشخص می­ کند. در این دیدگاه درجه فقر افراد فقیر متفاوت است و وجود بعدهای مختلف این امکان را فراهم می­سازد که تفاوت­های کیفی فقر بین فقرا از هم متمایز شوند. نارسایی­های موجود درروش درآمدی موجب شده است امروزه اقتصاددانان بیشتر به مفهوم فقر چندبعدی توجه کنند.
۳-۴٫ تعریف خط فقر
بسته به اینکه در تعریف فقر مفهوم مطلق یا نسبی در نظر گرفته شود، آستانه‌ای تعریف می‌شود که مرز بین فقیران و سایر افراد جامعه را مشخص می‌کند. این آستانه، خط فقر^[۱۷] نامیده می‌شود. بر اساس رویکرد درآمدی، فقر را به‌صورت فقر مطلق و فقر نسبی یا مقایسه‌ای در نظر می­گیرند.
۳-۴-۱٫ فقر مطلق
فقر در تعریف مطلق آن، به‌عنوان ناتوانی فرد یا یک خانواده در دسترسی به منابع کافی برای تأمین نیازهای اساسی زندگی می­باشد.
فقر مطلق، ناتوانی در تأمین حداقل نیازهای ضروری افراد مانند غذا، پوشاک، مسکن، آموزش، بهداشت، حمل‌ونقل و مواردی از این قبیل تعریف‌شده است. در مفهوم مطلق، افراد یا خانوارهایی فقیر شناخته می­شوند که به علت عدم برخورداری از نیازهای حیاتی مانند آب سالم، غذای کافی و مناسب و عدم دسترسی به مراکز درمانی، در معرض خطر مرگ قرار دارند. باوجوداین، تعریف یادشده، این مسئله را که افراد یا خانوارها به بسیاری از نیازهای اساسی خود برای یک زندگی آبرومند دست‌یافته‌اند، تضمین نمی­کند (براتی، ۱۳۹۰).
۳-۴-۲٫ فقر نسبی
در حقیقت ” فقر نسبی” بر مفهوم نابرابری استوار است که افراد از مقایسه موقعیت خود با گروه ­های دیگر بدست می­آورند. فقر نسبی به‌عنوان ناتوانی در کسب یک سطح معین از سطوح زندگی که در جامعه فعلی لازم یا مطلوب تشخیص داده می­ شود تعریف‌شده است. در فقر نسبی که ناشی از اختلاف شدید درآمدی است فقر صرفاً ناشی از فقدان منابع جهت تأمین نیازهای اساسی نیست بلکه ناشی از کمبود منابع فرد جهت دسترسی به حداقل سطح زندگی جامعه می­باشد؛ بنابراین در تعریف فقر نسبی به نابرابری در توزیع درآمد و ثروت بیش از میزان مطلق درآمد افراد توجه می­ شود. به‌منظور دستیابی به عمق نابرابری در توزیع درآمد (مصرف) بین افراد یا خانوارها می­توان درصد کل درآمد دریافت شده توسط فقیرترین قشر جامعه را با درصد درآمد دریافت شده توسط ثروتمندترین قشر مقایسه کرد. البته باید توجه داشت که این مفهوم در کشورهای مختلف به صورت­های مختلف تعریف می­ شود و در طی زمان‌بر اثر تحولات اقتصادی نیز تغییریافته است. باوجود اهمیت فزاینده‌ی نسبیت در تعریف و تشخیص فقر، بسیاری از پژوهش­ها در کشورهای درحال‌توسعه به فقر تنها از جنبه مطلق می­نگرند و ابزارها و مقیاس­ها برای اندازه‌گیری فقر در این کشورها، توسعه چندانی نیافته است. با این وصف، تأکیدهای زیاد، بر مفهوم نسبی فقر، به همراه ارتباط محسوس آن­ها با مسئله نابرابری­ها و تضادهای اجتماعی گواهی بر این نکته است که پویایی­های سیاسی و اجتماعی ناظر بر روابط فقرا و غیر فقرا در نظر پژوهشگران و تصمیم‌گیرندگان، اهمیتی بیش از رویکرد­های سنتی به فقر یافته است. بدین ترتیب به نظر می­رسد، ایجاد شاخص­ های جدیدی برای به‌حساب آوردن ماهیت نسبی فقر، از چالش­های جدیدی است که جامعه بین‌المللی با آن روبرو خواهد بود (همان).
۳-۵٫ انواع روش­ها برای محاسبه خط فقر در ایران
سنجش فقر، کلیتی از مفهوم فقر ارائه می‌دهد. این کار به تدوین آزمون فرضیه­هایی درباره دلایل فقر کمک می­نماید و تصویری منسجم از فقر را طی زمان ارائه می‌دهد. در این بخش، روش­های مختلف محاسبه خط فقر در ایران معرفی می­گردد. روش­های محاسبه خط فقر بسیار متنوع است و بسته به اینکه کدام مفهوم از فقر موردنظر باشد، روش محاسبه نیز متفاوت خواهد بود.
۳-۵-۱٫ روش اندازه‌گیری خط فقر بر اساس نیاز کالری
این روش بر پایه مفهوم فقر مطلق و حداقل نیازهای اساسی (نیازهای تغذیه‌ای) استوار است. به این صورت که ابتدا فرض می­گردد هر فرد روزانه به مقدار معین کالری نیاز دارد (بر اساس نظر متخصصان تغذیه) سپس خانوارهای موردمطالعه بر اساس سطح درآمد در ده گروه هزینه‌ای طبقه‌بندی می‌گردند. پس از برآورد ارزش­های غذایی دریافتی هر د هک درآمدی، اولین دهک که انرژی دریافتی آن، بیش از انرژی استاندارد (فرضاً ” ٢١٧٩ یا ٢٣٠٠ کالری) باشد را در نظر می‌گیریم. اختلاف انرژی دریافتی دهک موردنظر با مقدار استاندارد محاسبه می‌شود. به دنبال آن، قیمت هر واحد کالری دریافتی از تقسیم مخارج کل دهک بر مقدار انرژی دریافتی دهک به دست می‌آید. حاصل‌ضرب قیمت هر واحد کالری در مابه‌التفاوت انرژی دریافتی با مقدار استاندارد برابر مخارج انرژی دریافتی مازاد بر نیاز می‌باشد. تفاضل این مخارج از هزینه کل دهک برابر خط فقر خواهد بود.
۳-۵-۲٫ روش اندازه‌گیری خط فقر بر اساس ۵٠ یا ۶۶ درصد میانگین مخارج خانوارها
در این روش که بر پایه مفهوم فقر نسبی استوار است، ابتدا میانگین مخارج محاسبه‌امی شود، سپس در مرحله بعد، ۵٠ یا ۶۶ درصد میانگین مخارج (البته تعیین این درصد به‌صورت اختیاری و تجربی است) به‌عنوان خط فقر در نظر گرفته می‌شود.
۳-۵-۳٫ تعیین خط فقر بر اساس ۵٠ یا ۶۶ درصد میانه مخارج خانوارها
از دیگر روش­های تعیین خط فقر که بر پایه مفهوم فقر نسبی استوار است این روش می‌باشد و همانند روش پیشین معیار خاصی برای محاسبه درصدی از میانه مخارج به‌عنوان خط فقر وجود ندارد. در این روش، ابتدا مخارج خانوارها در ده دهک درآمدی (هزینه‌ای) مرتب می‌شود. سپس از مخارج دهک­های پنجم و ششم میانگین‌گیری شده و این میانگین به‌عنوان میانه مخارج خانوارها در نظر گرفته می‌شود. سپس، یک‌بار ۵٠درصد و بار دیگر ۶۶ درصد میانه مخارج محاسبه می‌شود.
۳-۵-۴٫ تعیین خط فقر بر پایه معکوس ضریب انگل
این روش بر پایه مفهوم نسبی فقر استوار است. در حقیقت ارنست انگل از شاخص نسبت مخارج خوراکی به درآمد خانوارها جهت ارزیابی رابطه مخارج خوراکی خانوارها و درآمد آن­ها استفاده نمود که بعد­ها به‌عنوان معیاری برای محاسبه خط فقر مورداستفاده قرار گرفت. در این روش، ابتدا ضریب انگل بر اساس مدل­های اقتصادسنجی برآورد می‌گردد، سپس مخارج خوراکی خانوار در معکوس ضریب انگل ضرب می‌شود، حاصل این محاسبه معادل با خط فقر برآوردی خواهد بود. برای برآورد ضریب انگل نیز ابتدا مخارج خوراکی و مخارج کل خانوارهای موردمطالعه به ده گروه درآمدی تقسیم و سپس چهار مدل زیر به روش­های اقتصادسنجی برآورد می­گردد.
۱) (۳-۱)
۲) (۳-۲)
۳ (۳-۳)

ر یوم یوذن بالقیام

(جواهری، ۲۰۰۴: ج۳: ۷۴)
«بخوابید ای گرسنگان ملت بخوابید تا خداوندان طعام، نگهبان شما باشند./ بخوابید. اگر از بیداری سیر نمیشوید پس از خواب سیر شوید./ بخوابید تا عروس های رویاها، شما را در تاریکی زیارت کنند./ بخوابید تا سالم بمانید در گرفتاری های بزرگ. خواب برای انسان چقدر خوب است./ بخوابید تا روز قیامت تا اجازه برخاستن بیابید».

قابل ذکر است عبارت «آلهه الطعام» در این ابیات ابتکار خاص جواهری است. در مقابل « ربّه الشعر» و «إلهه الفن» که تحت تأثیر ادب غربی است. می بینیم که جواهری چقدر زیبا قدیم و جدید را در کنار هم آورده است. در بیت سوم نیز ترکیب «عروس الاحلام» تحت تأثیر ادب قدیم « فارس الأحلام» است.
قصیده دیگر او «المجلس المفجوع» «مجلس مصیبت زده» است که در سال ۱۹۲۹ سروده و در آن با صراحت بر نمایندگان مجلس عیب می گیرد و آن ها را به چوب خشکی تشبیه می کند که هیچ اراده ای از خود ندارند و باید با اجازۀ دولت و استعمار گران، رأی «آری» یا «خیر» بدهند.

ولقد أقول لرافعین أصابعا

لیست تُحس کأنها أحطابُ

رهن الإشاره تختفی أم تعتلی

وینالُ منها السلبُ والإیجابُ

ماذا نویتم سادتی: هل انتم

بعد الرئیس، کعهده، أخشاب

(همان، ج۱: ۲۷۲)
۳ ـ ۱۷ ـ تجلیل از شخصیت های ادبی و ملی جهان اسلام
بزرگداشت شخصیت های ملی، ادبی و تاریخی کشور از موضوعات مورد علاقۀ شاعرانی است که اشعارشان را وقف کشورشان کرده اند و از این راه فخر و برتری خود را به دیگر جوامع اعلام می کنند. با دقت در اشعار جواهری در می یابیم شمار اشعاری که او در این زمینه سروده کم نیست. حتی در خاطراتش نیز از شخصیت های ادبی و تاریخی کشورش سخن به میان می آورد. این بیانگر ارج نهادن او به برجستگان ملی و تاریخی است. وی دربارۀ جشن یازدهمین سال وفات أبوالعلای معری که در سال ۱۹۴۴ در دمشق برگزار شد، اظهار شادمانی می کند و در خاطراتش از اهمیت این جشن در حفظ میراث عربی می گوید و آن را از برتری جهان عرب می داند که این گونه در حفظ میراث گذشته کوشش میکند. سرودۀ خود در ستایش ابوالعلاء را تاج شعر هایش به شمار می آورد و آن را تشبیه به نوزادی می کند که انتظارش را می کشد. «کانت القصیده قد تبوأت تاج قصائدی و ملکت شغاف قلبی وأصبحت المولود الذی انتظرته بفارغ الشوق و الصبر و اللهفه و من حسن حظی أن استطعت أن انهی القصیده قبل الافتتاح بیوم واحدٍ» (الجواهری،۱۹۸۸، ج۲: ۴۱۸).
شروع زیبای قصیده حکایت از صدق عاطفه راستین شاعر دارد:

قف بالمعره و امسح خدها التربا

و استوح من طوق الدنیا بما وهبا

و استوح من طبب الدنیا بحکمتهِ

هوش جسمانی – جنبشی ^[۴۴]: مهارت در بکارگیری کل بدن برای بیان افکار و احساسات

هوش میان فردی ^[۴۵]: توانایی درک و تمایز حالات روحی، مقاصد، انگیزه ها و احساسات دیگران
هوش درون فردی ^[۴۶]: توانایی تفکر طولانی مدت، پرداختن به رویاها و پروراندن آنها، بررسی تئوری ها و کلا ً شناخت خود و توانایی عملکرد مناسب براساس آن
هوش طبیعت گرا ^[۴۷]: مهارت در شناخت و طبقه بندی گونه های مختلف گیاهان و جانوران و محیط فردی
در این نظریه چنین فرض شده است که در میان افراد از لحاظ هوش های مختلف تفاوت وجود دارد. نظریه گاردنر الزاماً به هشت هوش یا هشت توانایی منحصر نمی شود. او معتقد است که احتمالاً بیش از هشت هوش وجود دارد، و در یکی از آثار خود (۱۹۹۹) هوش روحانی^[۴۸]، و هوش وجودی (هستی گرایانه^[۴۹]) را نیز مطرح کرده است (سیف، ۱۳۹۰).
۲-۱-۵ مفهوم فرهنگ
توجه انسان‌شناسان و جامعه‌شناسان و فلاسفه به فرهنگ و فرهنگ‌شناسى سبب ارائه تعاریف گوناگونى از این مقوله مهم انسانى شده است، به‌نحوى که گفته مى‌شود تاکنون بیش از ۳۰۰ تعریف از فرهنگ ذکر شده است. واژه ی فرهنگ از دو جزء “فر” و “هنگ” تشکیل شده است. “فر” به معنى نیروى معنوی، شکوه، عظمت، جلال و درخشندگى است."هنگ” از ریشه اوستائى Thanga (سنگ) به معنى کشیدن، سنگینی، وزن، گروه و وقار مى‌باشد. معنى ترکیبى این دو واژه بیرون کشیدن و بالا کشیدن است که منظور از آن بیرون کشیدن مجموع دانستنى‌ها و نیروها و استعدادهاى نهفته افراد یک ملت براى پر بار کردن پدیده‌ها و خلاقیت‌هاى ناشناخته ی آدمى است (محمودى، ۱۳۵۷).
تایلر^[۵۰]: همه ی آن دسته از عقاید و افکار که دربرگیرنده ی دانش، عقیده، هنر، اخلاق، قانون، عادات و هر قابلیت یا عادتی که بشر به عنوان عضوی از جامعه برای خود کسب کرده باشد، فرهنگ نام دارد (جعفری، ۱۳۷۸).
مالینفسکی^[۵۱]فرهنگ را اینچنین تعریف می کند: فرهنگ عبارت است از یک سیستم منظم اشیاء و فعالیت‌ها و رفتارهایی که هر جزء و عنصر آن در رسیدن به نتیجه واحد سهمی بر عهده دارد (روح‌الامینی، ۱۳۸۸).
هرسکوویتس^[۵۲]در تعریف فرهنگ چنین می گوید: فرهنگ اساساً بنایی‌ست بیانگر تمامی باورها، رفتارها، دانش‌ها، ارزش‌ها و خواسته‌هایی که شیوه‌ی زندگی هر ملت را باز می کند و سرانجام عبارت است از هر آنچه یک ملت دارد، هر کاری که می‌کند و هر آنچه می‌اندیشد.
بوس^[۵۳](۱۹۲۹) فرهنگ را می توان شامل رفتارهایی دانست که در میان گروهی از انسان ها مشترک است و از نسلی به نسلی و از کشوری به کشوری راه یافتنی است.
مایرس ^[۵۴](۱۹۲۷) فرهنگ آن چیزی است که از گذشته آدمیان باز مانده، در اکنون ایشان عمل می کند و آینده شان را شکل می دهد.
برنارد^[۵۵](۱۹۴۲) فرهنگ به معنای جامعه شناسیک آن عبارت است از هر چیزی که ساخته ی دست بشر باشد، چه شیء مادی باشد، چه رفتار نمادین (symbolic) یا سازمان اجتماعی.
کلاکن ^[۵۶](۱۹۵۱) “یک فرهنگ” اشارتی است به راه و روش مشخص یک گروه از آدمیان یا «طرح» کامل زندگی آنان.
روت بندیکت^[۵۷](۱۹۴۷) فرهنگ اصطلاحی است جامعه شناسیک برای رفتار آموخته، رفتاری که با آدمی، زاده نمی شود و بر خلاف رفتارهای زنبورها و مورچه های اجتماعی از راه یاخته های نطفه تعیین نمی شود بلکه هر نسل باید آن را از نو از مردم بزرگسال بیاموزد (آشوری، ۱۳۹۳).
مارکس^[۵۸]: فرهنگ و ایدئولوژی همان بازتاب های روابط طبقاتی هستند که محتوای آن ها را عقاید و باور های کسانی که قدرت را در دست دارند تعیین می کند. دلایل اثبات این موضوع این است که فرهنگ یکپارچه و یکدست است و نمی تواند به خودی خود تأثیری ایجاد کند.
بلا^[۵۹]و دیگران (۱۹۸۵) فرهنگ را اینگونه تعریف می کنند: الگوهایی از معنا که هر گروه یا جامعه ای برای تفسیر و ارزیابی خود و موقعیت خود به کار می گیرد (بیلینگتون، روزاموند، ۱۳۸۰).
به نظر پارسونز^[۶۰](۱۹۴۸) فرهنگ عبارت است از: سیستم های الگو شده یا سازمان یافته ای از نماد ها که تحت جهت گیری های کنش و اجزاء درونی شده ی شخصیت افراد و الگو های نهادی شده ی سیستم اجتماعی در آید (معینی، ۱۳۷۴).
ماکس وبر^[۶۱]: فرهنگ از یک سلسله روش‌ها و زمینه‌ها متأثر است که آن روش‌ها و زمینه‌ها افراد جامعه را به هم مى‌پیوندند و در رفتار و کردار و روابط اجتماعى آنها منعکس مى‌شود.
راد کلیف براون^[۶۲] بر این عقیده بود که فرهنگ «شکل استاندارد شده ی رفتار، افکار و احساسات» اعضای جامعه است (دنی کوش، ۱۳۸۱).
فرهنگ می تواند به عنوان یک پیاز تصور شود، به شکلی که لایه های بیرونی فرآورده و نماد های آشکار و صریح فرهنگ هستند، لایه های میانی ارزش ها و هنجارها هستند و هسته ی پیاز پیش فرض های ما در مورد حیات و زندگی می باشند (Trompenars, Hampden, & Turner, 1997).
فرهنگ، مفهوم وسیع و در عین حال ساده ای است که شامل الگوهای شناختی (آشکار و نهان) و تجسم آن ها در نظام های اجتماعی، اعمال و مصنوعات دست بشر است و موجب تمایز یک گروه از افراد از دسته ها و گروه های دیگر می شود (جوشن لو، رستمی، ۱۳۸۸).
یکی از جامع ترین تعاریف فرهنگ را مفهومی می داند که دارای دو مؤلفه ذهنی و عینی است. در این تعریف، فرهنگی ذهنی، شیوه ویژه ای برای ادراک فرد از بخش انسان ساخته محیط زندگی است که ادراک قوانین، مقررات، هنجارها و ارزش ها را شامل می شود (ترپاندیس^[۶۳]، ۱۹۷۲). از طرف دیگر، فرهنگ عینی تأکید بر نظام های حقوقی، اقتصادی، سیاسی، مذهبی و آموزشی دارد (انگ، اینکپن^[۶۴]، ۲۰۰۸؛ لیونگ، انگ^[۶۵]، ۲۰۰۸).
در تازه ترین تعریف، فرهنگ را «معرفت و شناخت» معرفی کرده اند که دارای ویژگی های بشری، اکتسابی و مشترک (بین یک یا چند گروه کوچک و بزرگ انسانی مثل سازمان) و نیز تحول پذیری و قابلیت انتقال از نسلی و جامعه ای به نسل و جامعه ای دیگر می باشد و با توجه به حوزه های گوناگون آن، دارای جلوه ها و مؤلفه های متفاوت و متنوعی است. بنابراین «فرهنگ» یعنی:
معرفت مشترک و هنجار شده
با قابلیت یادگیری، انتقال پذیری و تحول پذیری
شامل مؤلفه های مهمی همچون باورها، ایدئولوژی، ارزش ها، هنجارها، نمادها، فناوری مادی و اجتماعی
دارای کارکردهای عامی همانند: ایجاد ارتباط جمعی، ایجاد و حفظ همبستگی و انسجام اجتماعی، هویت بخشی، ماندگارسازی جامعه و تأمین نیازهای زیستی انسان (اسدی، ۱۳۸۹)
شنایدر و گابریوو (۱۳۸۲) معتقدند تنها هنگامی می توانیم فرهنگ خود را درک کنیم که خارج از آن و در معرض فرهنگ دیگری قرار داشته باشیم.
۲-۱-۶ مشخصه های فرهنگ
فرهنگ اشتراکی است: فرهنگ، برنامه ریزی ذهنی مشترکی است که افراد داخل گروه را قادر به تعاملی صمیمی با یکدیگر می کند و این در حالی است که افراد خارج از گروه از آن بی بهره اند.
فرهنگ اکتسابی و دیر پا است: فرهنگ، به صورت تصادفی پیش نمی آید و در طول زمان به شکلی نظام مند بنا نهاده می شود.
فرهنگ نفوذ زیادی بر رفتار دارد:رهایی از سلطه فرهنگ برای ما دشوار است. زمانی که به طور ذهنی، عقلانیت بعضی از جنبه های فرهنگ خود را زیر سؤال می بریم یا به دنبال انعطاف پذیری فرهنگی از طریق انجام اعمال در قالب یک فرهنگ دیگر هستیم نیز، تعاملی طبیعی به برگشتن به ریشه های فرهنگ خودی در وجود ما فریاد می زند.
فرهنگ نظام مند و سازمان یافته است: فرهنگ، یک سیستم سازمان یافته از ارزش ها، نگرش ها، باورها و معانی است که به عناصر خود و زمینه محیطی وابسته است.
حجم بزرگی از فرهنگ نامرئی است: بخش بزرگی از فرهنگ پنهان است. اجزای نامرئی فرهنگ، یعنی ارزش های اصولی، ساختارهای اجتماعی و شیوه های فکری بیشترین اهمیت را دارند.
فرهنگ ممکن است “باز” یا “بسته” باشد: فرهنگ بسته غالباً یکنواخت و مورد توافق همگان و حاکم بر جمعیت های همگن یا تحت نفوذ باورهای مذهبی خاص هستند. فرهنگ های باز که نسبتاً غیر منطقی اند و حتی به واسطه تشویق آزادی افکار و عمل، غیر منطقی تر نیز می شوند (توماس، اینکسن، ۱۹۴۷ ) .
۲-۱-۷ تنوع فرهنگی
در طول سالیان گذشته، کشورها دچار تغییرات جمعیتی قابل ملاحظه ای شده اند و همین امر، تنوع بیش از پیش نژادی، قومی و فرهنگی دانش آموزان را موجب گردیده است. چنین تنوعی، چالش های فراوانی را پیش روی آموزگاران قرار داده است. آنان باید برنامه هایی را تدوین کنند که نه تنها از نظر مضمون با تفاوت های فرهنگی متناسب باشد (مانند قرار دادن دانش آموزان در معرض عقاید، پیشینه و پایه های فرهنگی خود)؛ بلکه از قابلیت کاربردی مطلوبی نیز سود برند (مانند یاری رساندن به دانش آموزان برای شناخت «روش های بیشمار یادگیری» در فرهنگ های مختلف) (آرمسترانگ، ۱۳۸۳:۲۲۶).
تنوع فرهنگی به معنای وجود واقعی و مادی فرهنگ های متفاوت در یک واحد اجتماعی، خانوادگی، آموزشی، حرفه ای، اداری، هنری، ورزشی، جغرافیایی، دولتی- کشوری و نظایر آن است (احمدی، قاسمی، ۱۳۹۱).
بسیاری از افراد به تنوع و تفاوت های فرهنگی به عنوان منبع و عامل مؤثر در ایجاد برتری رقابتی بها نمی دهند، با این توصیف که تفاوت فرهنگی مسئله مهمی نیست؛ ما همه انسان هستیم و تنها عامل سوء تفاهم ما اختلاف زبان است؛ اگر بر تفاوت ها تمرکز کنیم از هدف دور می مانیم و دیگران، از فکر کردن به تفاوت های فرهنگی و مهارت های مورد نیاز برای اداره آن طفره می روند. در حالی که تنوع فرهنگی مزایای بسیاری از جمله موارد زیر را دارد:
از جنبه بازار یابی^[۶۶]: توانایی سازمان و افراد را در تأمین و پاسخ به اولویت های فرهنگی بازارهای محلی افزایش می دهد.
از جنبه کسب منابع^[۶۷]: توانایی سازمان را در جذب نیروهایی با زمینه های فکری مختلف بالا می برد.
از نظر هزینه ها^[۶۸]: هزینه ناشی از ریزش مدیران غیر بومی را کاهش می دهد.
از نظر حل مسئله^[۶۹]: با بهره گیری از تنوع دیدگاه ها، تصمیم گیری های بهتر و جامع تری گرفته می شود.
از نظر خلاقیت^[۷۰]: از طریق تنوع در دیدگاه ها و به دلیل تأکید کمتر بر ضرورت هماهنگی و یکسان سازی عقاید، خلاقیت تقویت می شود.
از نظر انعطاف پذیری نظام ها^[۷۱]: انعطاف پذیری و قدرت تحمل و پاسخگویی سیستم به تقاضاهای متعدد پویایی محیط کنونی را افزایش می دهد (Chen et al, 2002).
۲-۱-۸ تعاملات میان فرهنگی
چند فرهنگی^[۷۲] بودن یکی از موضوعات مهم اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بسیاری از جوامع مدرن به شمار می آید. گرچه پدیده جامعه چند فرهنگی نسبتاً کهن بوده و منشأ و تاریخ آن در کشورهای مختلف، متفاوت است؛ اما اهمیت آن به ویژه در عصر جهانی شدن آشکار شده است.
در جوامع چند فرهنگی مبحث تعاملات میان فرهنگی از اهمیت بسیاری برخوردار است. تعاملات میان فرهنگی وجوهی از رفتار است که میان مردمانی با فرهنگ یا پاره فرهنگ های هویتی متفاوت شکل می گیرد. تعاملات میان فرهنگی، به عنوان فرایند مبادله اندیشه ها، معانی و کالاهای فرهنگی میان مردمانی از فرهنگ های مختلف، هنگامی به وقوع می پیوندد که ادراکات فرهنگی و سیستم های نمادین آن ها به اندازه کافی مجزا هستند. در این گونه از ارتباط، اساساً بین دو طرف ارتباط، در آغاز علقه فرهنگی مشترکی وجود نداشته و یا اینکه طرفین، دارای پیوندهای فرهنگی ضعیفی هستند. به عبارتی، ارتباط میان افرادی که ادراکات فرهنگی و نظام نمادهایشان به اندازهای گوناگون است که می تواند در جریان ارتباط، ایجاد اختلال نماید، تعاملات میان فرهنگی نامیده می شود. در این میان، فرد هنگامی نیازمند آگاهی از راز و رمزهای ارتباطات میان فرهنگی می شود که در یک حس فرهنگی^[۷۳] خود را متمایز از دیگران ببیند و ضمناً در تلاش باشد که به مشابهت معنی در فراگرد ارتباط دست یابد (جانت، ۱۹۹۵).

۱۸- ۱۰
۳۰- ۱۶

رس

۴۰- ۲۵

ظرفیت آب قابل دسترس:
به مقدار آب موجود در منطقه ریشه که بین «ظرفیت مزرعه» و «نقطه پژمردگی دائم» قرار دارد ظرفیت آب قابل دسترس خاک (AWC) میگویند که به بافت، ساختمان، مقدار مواد ارگانیک (آلی) و نوع کانی رس بستگی دارد. AWC با عمق منطقه توسعه ریشه رابطه‌ی مستقیم دارد.
حجم آب %
لوم رسی
۵/۲
۱۰
۵/۷
۰/۵
۱۰
لوم سیلتی
لوم
لوم شنی
شن
۵
۱۵
آب غیر قابل دسترس
نقطه پژمردگی دائم
آب قابل دسترس
شکل ۱-۷- تأثیر بافت خاک بر ظرفیت مزرعه، نقطه پژمردگی دائم و آب قابل دسترس
حرکت آب در خاک:
حرکت آب از غشاء ضخیم به نازک یعنی از شن تا لوم یا لوم رسی رخ میدهد، و سرعت حرکت آب با انحنای اندازه‌ی غشاء آب، مکش سطح و ویسکوزیته‌ی محلول خاک رابطه دارد. آب در جهت عرضی از پتانسیل رطوبت بیشتر به محیطی که پتانسیل رطوبت کمتری دارد حرکت میکند. از ‌‌این رو، برای خاک‌های با بافت ریز، مدیریت مطلوبی برای حفظ ساختمان خاک، بدون آنکه نفوذ و حرکت آب را غیر ممکن سازد، ضروریست.

مقدار آب مورد نیاز برای اضافه شدن به خاک که رطوبت خاک را به حد ظرفیت مزرعه برساند به بافت و خشکی خاک بستگی دارد. در خاکی با بافت یکنواخت، ساختمان مناسب و زهکشی خوب حرکت رو به پایین آب به طور کلی ۲ تا ۳ روز بعد از آبیاری متوقف میشود.
رطوبت قابل دسترس برای لوم سیلتی
آب هیگروسکوپی
مقدار قابل دسترس محدود
لوم سیلتی
رطوبت قابل دسترس برای بقاء
آب سهل الوصول
آب هیگروسکوپی
خاک خشک شده آون
رطوبت قابل دسترس برای لوم شنی
لوم شنی
شکل ۱- ۸- مقدار رطوبت قابل دسترس بین خاک لوم سیلتی ولوم شنی
تحت شرایط غیر اشباع، حرکت آب از طریق پتانسیل ماتریک صورت میگیرد در حالیکه تحت شرایط اشباع، حرکت آب به دلیل پیوستگی غشاء آب صورت میگیرد. از‌‌این رو، حرکت رطوبت خاک همانطوریکه در شکل ۱-۸ نشان داده شده است با اختلاف شیب هیدرولیکی تعیین میشود.
ظرفیت نگهداری آب:
خاک‌های با بافت ریز، ذرات بیشتری داشته و از سطح رویه‌ی بیشتری نسبت به خاک‌های با بافت درشت برخورداربوده و از گنجایش ذخیره‌ی آب کمتری برخوردارند. از‌‌ این رو خاکهای درشت بافت نسبت به خاک رسی بایستی به دفعات وبا عمق آبیاری کم، آبیاری گردند.
جدول ۱-۲۰- گنجایش تقریبی ذخیره‌ی آب خاک‌های مختلف

بافت خاک

آب قابل دسترس (سانتیمتر در هر متر عمق)

شنی

بنابراین سازمان علاوه بر داشتن حجم وسیعی از ایده های تولیدی می بایست بدنبال افزایش کیفیت ایده های خلق شده نیز باشد. همچنین خلق ایده نه تنها به منظور تولید خدمات، محصولات و یا فرایند های جدید مدنظر است بلکه پروژه های موجود نیز در مسیر توسعه خود نیازمند ایده هایی برای حل مسائل بوجود آمده هستند.

خلق ایده به معنی ایجاد فرایندی در افراد است که منجر به ارائه طرح یا اندیشه ای نو و بدیع می‌باشد. این فکر بدیع، به بهبود و تغییر مثبت در یک محصول، خدمت یا فرایند منتهی می‌شود. نقش خلاقیت در خلق ایده بسیار حیاتی می‌باشد. (Bakker, 2010)
در واقع خلاقیت باعث نگریستن به مسایل از دیدگاهی دیگر است که این موضوع لازمه ارائه ایده های ابتکاری می‌باشد. (Drucker, 1998)
فلین بحث ارتباط خلاقیت و تولید ایده در فرایند نوآوری را به عنوان بخشی بسیار پیچیده می داند و یک متدلوژی برای خلق ایده مطرح می کند که در آن خلاقیت به سه بخش خلاقیت هنجاری^[۹] یا اصولی، خلاقیت کاوشی^[۱۰] و خلاقیت تصادفی^[۱۱] یا غیر مترقبه تقسیم می شود. (Flynn et al. 2003)
خلاقیت اصولی یا هنجاری بر تولید ایده به منظور حل مسائل، احتیاجات و اهداف مشخص تمرکز دارد برای مثال استفاده از تکنیک های خلق ایده مانند طوفان فکری که به منظور حل مسائل مشخص است در رسته خلاقیت هنجاری قرار می گیرد.
منظور از خلاقیت کاوشی تمرکز بر تولید طیف وسیعی از ایده هاست که لزوما مربوط به احتیاجات شناسایی شده نمی باشد برای مثال ایده هایی که از تحلیل های تحقیقات بازار و یا بازخورهای مشتریان تولید می شوند را می توان در این دسته قرار داد. خلاقیت تصادفی نیز وقتی است که ایده های نوآورانه بصورت تصادفی خلق می شوند مانند تولید پنیسیلین توسط الکساندر فلمینگ.
یکی از ابزارهای خلق ایده، کنکاش محیطی^[۱۲] به معنی کنکاش و نظارت محیطهای خارجی و داخلی به منظور یافت محرک های بالقوه آغاز کننده فرایند خلق ایده می باشد. کنکاش محیطی باید بر اطلاعاتی متمرکز باشد که در فرایند خلق ایده موثر است. بنابراین کنکاش محیطی بسته به نوع ایده های خواسته شده متفاوت خواهد بود. همچنین کنکاش محیطی می تواند برای زایش ایده، نگاهی به تاریخ نیز داشته باشد برای مثال کشورهای توسعه یافته برای ایجاد ایده هایی به منطور توسعه اقتصادی خود می توانند تاریخ توسعه کشورهای صنعتی همچون ایالات متحده را مرور نمایند (Glassman, 2009).
هدف کنکاش محیطی کمک به شناسایی فرصت ها و بذرافشانی ایده هاست و روشی است برای ضبط محرک هایی که می توانند بین پرسنل به منظور تولید ایده توزیع شوند.(Flynn et al. 2003)
بذرافشانی افراد با ایده ها می تواند محرکی برای خلاقیت باشد. افراد می توانند ایدها را به کمک ارتباط با سایرین ارتقا دهند و از این طریق قابلیت حل مسئله و تولید ایده را افزایش دهند. برای مثال طراحی فضای اداری بصورتی که ارتباطات و همکاری را افزایش دهد مانند کافی شاپ یک روش غیر تهاجمی برای متقاعد کردن پرسنل به تسهیم ایده هایشان است. (Hardagon and Sutton 2000)
یکی دیگر از فعالیت هایی که بسیار در خلق ایده موثر است شناسایی فرصتها^[۱۳]ست. شناسایی و یا خلق یک فرصت می تواند موجب تولید و یا آزمایش یک ایده شود. در واقع ایده ها و فرصت ها می توانند پشتیبانی کننده یکدیگر باشند چرا که تولید یک فرصت می تواند منجر به تولید یک ایده شود و بالعکس.(Vandenbosch et al, 2006)
بنابراین پیمایش محیطی برای مشخص کردن فرصتهای جدید می تواند افراد را با محرک های مورد نیاز برای تولید ایده بذرافشانی کند. همانطور که در مباحث تعریف ایده مطرح شد، تنها منبع تولید ایده افراد می باشند بدون انسانها ایده ای نیز وجود ندارد. هیچ برنامه نرم افزاری یا کامپیوتری دیده نشده که ایده ای را از ابتدا خلق کرده باشند. شاید بر اساس الگوریتمهای خاصی که برنامه نویسشان برای آنها مشخص کرده ، ایده ای جدید از ایده های قبلی به کمک انها تولید شده باشد اما تنها فعالیت های ذهنی انسان است که به تولید ایده منجر می شود. تکنیک ها و فعالیت هایی مانند تحلیل بازار و برنامه ریزی استراتژیک و یا حل مسئله می تواند ذهن انسان را مجبور به تولید ایده های جدید کند.
تکنیک ها و فعالیت های زیادی در رابطه با خلق ایده توسط محققین و دانشمندان مختلف ارائه شده است مانند تریز، ۶ کلاه تفکر، اسکمپر، طوفان فکری و غیره . خیلی از این تکنیکها و فعالیت ها در سازمانها کاملا شناخته شده هستند در حالیکه تعداد زیادی نیز ناشناخته باقی مانده اند. با توجه به هدف این تحقیق از بسط و توضیح در باره آنها صرف نظر می شود.
فرایند مطرح شده توسط فلین از کنکاش محیطی به عنوان گام اصلی خلق نوآوری استفاده می کند و مرحله اول فرایند او با برنامه ریزی استراتژیک آغاز می شود و هدف مرحله بعدی (کنکاش محیطی) ضبط محرک ها و اطلاعات است. این مرحله باید محدود باشد چرا که تمام موارد قابل کنکاش نیست. هدف مرحله بعدی یافت فرصت ها و اعتبار سنجی آنهاست و در گام نهایی فرصتهای شناسایی شده به همراه اطلاعات یافت شده از کنکاش محیطی در جلسات خلق ایده مورد استفاده قرار می گیرد تا درنهایت ایده های جدید ضبط و ثبت شوند.(Flynn et al. 2003)
شکل۲_۳: فرایند خلق ایده فلین
۲_۴ مدل انتقال خلاقیت
بر اساس این مدل دو فاکتور اصلی یکی ساختار سازمانی و دیگری فرهنگ سازمانی نقش کلیدی را برای انتقال خلاقیت کارکنان در قالب ایده های کاربردی برعهده دارند. کارکرد مدیریت ایده ها در این مدل به سه بخش ۱-استخراج ایده ۲-فرود ایده ها و ۳- پیگیری ایده ها تقسیم می شود که مرحله اول بستگی به تمایل کارکنان در اشتراک گذاری ایده هایشان با سازمان دارد و این موضوع زمانی تحقق می یابد که فرهنگ سازمانی محیط مناسبی را برای تبادل ایده ها ایجاد نماید. مرحله بعدی که فرود ایده ها نام دارد وقتی است که ایده های استخراج شده در سازمان نشانده می شوند. در این مرحله می بایست حمایت همه جانبه از ایده دهنده صورت گیرد به این معنی که هم از لحاظ فرهنگی شرایط لازم و هم از نظر ساختاری امکانات و فرآیندهای مربوطه موجود باشد و در مرحله سوم پیگیری های لازم برای تبدیل ایده به پروپزال پروژه انجام می شود. شکل زیر مدل انتقال خلاقیت را نشان می دهد.(Dijk and Ende 2002)

فرهنگ
ساختار
شکل ۲_۴: مدل انتقال خلاقیت
۲_۵ نوآوری و اجماع ایده ها
هنگامی که ایده ها از منابع مختلف با هم ترکیب می شوند نوآوری اتفاق می افتد. ذهن انسان قابلیت محدودی برای دریافت و پردازش اطلاعات جدید دارد در حالیکه محیط اطراف ما آکنده از چیزهای جدید است. در سالهایی ابتدایی تولد ذهن برای دستیابی به الگوهایی خاص، مشغول طبقه بندی و پردازش اطلاعات حجیمی می شود که از طرف محیط آن را بمباران می کند. این الگو ها در قالب شبکه های نورونی رمزگذاری شده و نقشه ای را جهت شناسایی فرهنگ و محیط اطراف به ما می دهند که به کمک آن می توان بصورت خودکار به محرک های محیطی پاسخ دهیم. برای مثال می توان موارد متعددی را نام برد که ما زمانی یادگرفته ایم و اکنون بدون تفکر نسبت به آن عکس العمل نشان می دهیم مانند پوشیدن کفش چپ و راست یا دست گرفتن قاشق و چنگال! این الگوهای ساخته شده در مغز انسان هنگام مواجه با یک موضوع باعث می شود که تفکر ما به سمت موارد مرتبط با آن موضوع جلب شود.(GEERE, 2010)
برای مثال وقتی با کلمه سگ برخورد می کنیم ناگهان ذهن ما به کلمات قلاده و یا استخوان نیز معطوف می شود! به این پدیده پرایمینگ^[۱۴] یا پیش زمینه سازی می گویند و در علم روانشناسی برانگیختن (تداعی) معانی مرتبط  در حافظه پیش از انجام یک کار یا فعالیت است. در علم عصب شناسی، نورون ها یک دسته از رشته های عصبی و در حقیقت مخزن های کوچک حاوی اطلاعات ویژه می باشند. هر دسته از عصب ها بوسیله دسته های دیگری که ارتباط و اتصال بیشتر یا کمتری با آنها دارند، محاصره شده اند. وقتی یک دسته برانگیخته و فعال می شود، مثلا بوسیله ورودی نورون های حسی، دسته های اطراف که ارتباط معنایی بیشتری با آن دسته دارند و از نظر اطلاعات مشابه هستند، بیشتر فعال و برانگیخته می شوند و بنابراین اطلاعات آنها احتمالا بیشتر به ذهن خطور می کند. (Wekipedia 2014)
مت ریدلی در دفاع از نظریه خود راجع به اهمیت اجماع ایده ها این چنین عنوان می کند: اگر به تاریخ بشر نگاه کنید، افراد زیادی که در یک جلسه با هم به تبادل نظر می پردازند به نتایج بهتری می رسند هرچند نادان تر از افرادی باشند که در کنار هم نشسته و با هم تبادل نظر نمی کنند. دلیل اینکه زندگی بشر در قرن اخیر با پیشرفت های قابل ملاحظه ای همراه بوده افزایش قابلیت تسهیم و ترکیب ایده های موجود در اذهان افراد مختلف در سرتاسر دنیاست. (Ridley, 2010)
این تله ای است که ذهن ما دچار آن می شود بطوری که تمایل دارد توجه خود را معطوف موضوعاتی کند که الگویی از قبل برای آنها ساخته است. پس برای مشاهده و دریافت چیزهای جدید ما باید افکارمان را در تداخل با افکار دیگری قراردهیم که از الگوهای پیش ساخته ذهن ما پیروی نمی کند. لذا برای ایجاد نوآوری و ایده های جدید که خارج از الگوهای فکری ماست نیازمند تنوع و گوناگونی هستیم. اما صرف ایجاد شرایط لازم برای گوناگونی کافی نیست و می بایست افرادی که دارای ایده های جدید هستند با هم در یک ارتباط اعتمادی قرارداشته باشند و برای رسیدن به ایده های بهتر با هم ریسک کنند.(GEERE, 2010)
۲_۶ منابع ایده
همانطور که قبلا بحث شد منظور از منابع ایده، افراد بصورت انفرادی یا گروهی می باشند که می توانند در داخل سازمان و یا خارج از آن قرار داشته باشند. بطور کلی می توان منابع ایده را به صورت زیر تقسیم بندی نمود:
کارکنان- منابع داخل سازمان: که با توجه به رده سازمانی و تاثیری که بر فعالیت های سازمان دارند می توانند به زیر گروه هایی چون مدیران، کاکنان اجرایی و.. تقسیم بندی شوند
مشتریان: که اصلی ترین منبع ایده برای سازمان به حساب می آیند و شامل مشتریان مستقیم و اصلی، مشتریان رده دوم و مشتریان ناراضی و .. تقسیم بندی نمود
سازمانهای ملی و غیر انتفاعی: مانند دانشگاهها، سازمانهای تحقیقاتی و آزمایشگاههای ملی و پارکهای فناوری که با خلق دانش و مفاهیم جدید نوآوری را در سایر سازمانها تقویت می کنند
تامین کنندگان: از تامین کنندگان مواد اولیه گرفته تا ارائه دهندگان خدمات مشاوره ای به سازمانها به عنوان منابع قدرتمند ایده به حساب می آیند
رقبا: شامل رقبای مستقیم، غیر مستقیم و رقبای موجود در بازارهای مشابه
سایر شرکت ها و منابع: تمام شرکتهای موجود در دنیا، مخترعین، مکتشفین ورسانه ها ازقبیل مجلات، کتب و روزنامه ها (Glassman, 2009)
با توجه به منابع زیادی که برای ایده مطرح شد، نمی توان به قطعیت گفت که کدام منبع از بقیه مناسب تر است. فاکتورهای زیادی برای انتخاب بهترین منبع ایده وجود دارد و این فاکتورهای بسته به نوع فعالیت، ماموریت، اهداف، مدیریت و فرهنگ در سازمانهای مختلف متفاوت خواهد بود.
۲_۷ مدیریت ایده ها
سازمانهای زیادی برای رشد و ارتقا، بدنبال بکارگیری راهکارهایی موثر برای مدیریت ایده های جدید از بهبودهای کوچک گرفته تا نوآوری های جدید تجاری می باشند. اما چگونه می توان از خلاقیت و میل به ایجاد تغییر و بهبود در پرسنل و سایر ذینفعان سازمان به طور موثر برای رسیدن به نوآوری و چالش با مسائل مربوط به آن استفاده نمود!؟ و چگونه می توان اطمینان حاصل نمود که ایده ها به دست افرادی از سازمان می رسند که قادرند آنها را اجرایی سازند؟
به نظر می رسد، بعد از بدست آوری ایده ها از فرآیندهای خلق ایده نیاز است تا با مدیریت صحیح این ایده ها آنها را به سر منزل مقصود که همان کاربردی سازی آنهاست برسانیم. تحقیقات و تعریف زیادی برای مدیریت ایده ها موجود نمی باشد. برخی آن را فرایند ضبط نگهداشت و سازماندهی ایده ها تعریف کرده اند(Flynn et al. 2003) در تعریف دیگر مدیریت ایده ها به عنوان فرایند شناسایی ایده های مورد نیاز و تولید و ارزیابی آنها مطرح شده است. (Vandenbosch et al. 2006)
مدیریت ایده های مشارکتی می تواند به سازمانها کمک کند تا ایده های جدید را از منابع داخلی و خارجی بیرون کشیده و در پرورش و ارتقای آنها همیاری نماید. مدیریت ایده ها همچنین راهی برای ارج نهادن کارکنان خلاق و اندازه گیری و تحریک فعالیت های مرتبط با خلاقیت و ارتقای فرهنگ باز و مشارکتی نوآوری در سازمان می باشد.(Karlsson, 2010) اما مدیریت ایده ها شامل ارزیابی، پیمایش، توسعه و همینطور توزیع ایده ها در سطح سازمان نیز می باشد.
لذا تعریف مدیریت ایده ها توسط شاکلی کاملتر به نظر می رسد: مدیریت ایده ها به فرایند دریافت و جمع آوری پیشنهاد ها و ایده ها و سازماندهی و عملی ساختن آنها در سازمان اطلاق می شود. مدیریت ایده فضایی را فراهم می کند که در آن، ایده ها جمع آوری شوند، مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند و سپس برترین ها انتخاب شده، در صورت لزوم توسط تیم های بهبود تصحیح و عیب یابی گردند و به اجرا در آیند. در سخن کوتاه ، مدیریت ایده به سازمان اطمینان می دهد که هیچ ایده ای مفقود نمی شود و از حافظه سازمان پاک نمی شود و تمام ایده ها، در راستای ایجاد بهبود و نوآوری در سازمان بکار گرفته می شوند.(Shockley, 2006) و در یک تعریف کلی مدیریت ایده ها شامل تمام فعالیت های اجرا شده توسط یک سازمان برای خلق، ارزیابی و توسعه و پاداش دهی به ایدها و بعد از آن پیشراندن این ایده ها در سازمان جهت اجرا می باشد.(Mark, 2009).
نیاز به مدیریت ایده ها در منابع علمی مورد بحث قرار گرفته است. فلین در رابطه با اهمیت مدیریت ایده ها این چنین عنوان می کند که : هرچند فرآیندی که سازمان بوسیله آن این ایده ها را تولید می کند توجهات کمی را به خود معطوف داشته اما بصورت ویژه و موردی توسعه یافته است.
بنابراین منطقی است که خروجی فاز خلق ایده را بیشینه کنیم تا افزایش رقابت بین ایده های خروجی در نهایت باعث افزایش کیفیت نوآوری های بالقوه ارائه شده در این فرایند شود.(Flynn et al. 2003).
در جایی دیگر اینطور عنوان شده: جمع آوری و ارزیابی ایده ها کم اهمیت جلوه داده شده است چرا که مدیران فکر می کنند که ایده های زیادی دارند.(Gorski and Heinekamp 2002)
برخی آمارها نشان می دهد که در صنایع کشور سوئد و در سالهای دهه ۷۰ میلادی ۶۰% از کارکنانی که ایده های خوب در ذهن داشتند از ارائه آنها خودداری کرده بودند که دلیل آن می تواند سرسری گرفتن ایده های پرسنل توسط سازمانها و یا نقص در فرآیندهای جمع آوری و اخذ آنها باشد. (Glassman, 2009)
۲_۷_۱ ارزش مدیریت ایده ها در فرایند نوآوری
مدیریت ایده ها یک بخش یکپارچه از فرایند نوآوری می باشد. مدیریت ایده ها تسهیل کننده شارش از خلق ایده به تبدیل ایده در زنجیره ارزش نوآوری می باشد.(Karlsson, 2010)
شکل زیر جایگاه مدیریت ایده ها را در فرایند نوآوری از نگاه (Mark, 2009) نمایش می دهد.
مدیریت ایده ها