۲-۱تاریخچه اوراق مشارکت

اوراق مشارکت یکی از ابزارهای مالی است که در تمام کشورها برای تامین کسری بودجه و اجرای فعالیت ها و برنامه های عمرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما در ایران، چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب از این ابزار استفاده چندانی به عمل نیامده است. کارشناسان دلیل عدم استفاده درست از اوراق مشارکت در ایران را عدم قوانین و مقررات شفاف و پیچیده بودن امور اداری، اجرایی و نظارتی آن و همچنین عدم وجود پروژه های کاملاً تعریف شده و مشخص که دارای سودآوری و توانایی بازپرداخت به موقع باشد عنوان کرده‌اند. کارشناسان اقتصادی اگرچه از به کار گیری اوراق مشارکت ابراز خرسندی می‌کنند اما نگرانی خود را نیز کتمان نمی کنند. آن ها می‌گویند، با وجود تاخیری که در اجرای پروژه ها در ایران وجود دارد، اگر این پروژه ها به موقع به بهره برداری نرسند، بانک های تضمین کننده اوراق ناچار خواهند شد از منابع خود، اصل مبلغ را به دارندگان اوراق بپردازند و خود جانشین آن ها شوند که این موضوع با هدف انتشار اوراق مشارکت منافات دارد. انتشار اوراق مشارکت برای اولین بار بعد از انقلاب اسلامی، در مهرماه سال ۱۳۷۳ توسط شهرداری تهران و به منظور اجرای طرح نواب صورت گرفت. سپس طرح بهسازی و نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع) در سال ۱۳۷۵ اوراق ثامن را عرضه نمود و پس از آن عرضه این اوراق توسط سایر شهرداری ها توسعه و گسترش یافت. اوراق مشارکت تا کنون همواره با سودی بین ۱۵ تا ۲۰ درصد در سال توسط شرکت ها و بخش های دولتی ایران انتشار یافته است(سیمای حمل ونقل در برنامه توسعه سوم ۱۳۸۱). شرکت های انتشار دهنده اوراق، مکانیزم هایی را برای ایجاد تقاضای بیشتر جهت فروش این اوراق به کارگیری می نمایند. هم اکنون در مناطق مختلف دنیا، شاهد گسترش روز افزون تامین مالی پروژه های بزرگ شهری از طریق فروش این نوع اوراق هستیم. برای مثال در بازار اوراق قرضه شهری آمریکا، اوراق قرضه مربوط به بیش از ۵۰۰۰ شهرداری (از شهرداری های کوچک ترین شهرها گرفته تا شهرداری های مرکزی و نیز شهرداری های منطقه ای در شهرهای بسیار بزرگی مانند نیویورک) خرید و فروش می شود و مجموع ارزش این اوراق در سال ۲۰۰۸ بالغ بر ۲۵۰۰ میلیارد دلار بوده است .دلیل رونق روز افزون استفاده از اوراق قرضه شهری به مزایای مختلف این فرایند در مقایسه سایر فرایندهای تامین مالی (مانند قرض گرفتن از بانک ها) مربوط می شود که در بخش مربوطه به آن ها اشاره خواهد شد. (هاشم خانی و موسوی، ۱۳۸۹)

۲-۲تعریف اوراق مشارکت

اوراق مشارکت اوراق بهادار با نام یا بی نامی است که به موجب قانون با مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین و برای تامین بخشی از منابع مالی مورد نیاز جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرح های سود آور تولیدی، ساختمانی و خدماتی منتشر می شود و به سرمایه گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح های یاد شده را دارند از طریق عرضه ی عمومی واگذار می‌گردد. به استناد مفاد ماده یک قانون انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰/۶/۱۳۷۶، شهرداری ها می‌توانند راساً نسبت به انتشار اوراق مشارکت برای تامین قسمتی از منابع مالی مورد نیاز اجرای طرح های ساختمانی در بهسازی و نوسازی شهری بپردازند. خریداران این اوراق که می‌توانند کلیه آحاد کشور را در بر گیرند که به صورت مستقیم در اجرای این طرح ها مشارکت می نمایند(آرمان ۱۳۸۴).

۲-۳مراحل انتشار اوراق مشارکت

مراحل انتشار اوراق مشارکت برای طرح های توسعه و نوسازی شهری مطابق مفاد قانون انتشار اوراق مشارکت و آیین نامه اجرایی آن به شرح زیر است:

تدوین گزارش توجیه فنی اقتصادی و مالی طرح های توسعه و نوسازی شهری

ارائه گزارش توجیه به بانک عامل (تعیین بانک عامل با نظر ناشر خواهد بود)

اخذ مصوبه شورای اسلامی شهر

اخذ مجوز از وزارت کشور

دریافت موافقت اصولی از بانک مرکزی

بررسی و تأیید گزارش توجیه توسط بانک عامل (حداکثر یک ماه) و اعلام تاییدیه به بانک مرکزی

اخذ تضمین های لازم (یا توافق ‌در مورد نحوه اخذ تضمین های مذبور) از ناشر و اعلام به بانک مرکزی

صدور مجوز انتشار اوراق مشارکت توسط بانک مرکزی (حداکثر ظرف یک ماه)

پیشنهاد تاریخ، شرایط و محل انتشار و عرضه ی اوراق به بانک مرکزی توسط ناشر

تعیین تاریخ، شرایط و مراحل انتشار و عرضه اوراق با توجه به شرایط بازار سرمایه توسط بانک مرکزی

چاپ از طریق چاپخانه ی مورد تأیید بانک مرکزی (عموما چاپخانه بانک ملی)

انعقاد قرارداد عاملیت و کارگزاری بین ناشر و بانک عامل برای توزیع و فروش اوراق، پرداخت سود علی الحساب و قطعی اوراق، باز خرید و باز پرداخت اصل اوراق و نحوه تامین وجود مورد نیاز

در این زمینه یک نکته شایان ذکر است و آن اینکه ناشر اوراق مشارکت علاوه بر سود علی الحساب در پایان دوره باید سودی قطعی نیز به دارندگان اوراق پرداخت کند، اما با توجه به اینکه قبل از ورود شهرداری ها ‌به این عرصه کلیه اوراق مشارکت کشور برای زیر ساخت ها که سودآور نیستند منتشر می شد؛ پرداخت سود قطعی از انتظارات عمومی حذف شده است. البته عدم پرداخت سود قطعی باعث می شود دارندگان اوراق تا انتهای یک طرح دوام نیاورده و در اواسط راه اوراق خود را واگذار کنند. طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده پیرامون حرم مطهر امام رضا(ع) به منظور حفظ دارندگان اوراق، بالا بردن ضریب اعتماد عمومی و اثبات سودآور بودن پروژه های بافت فرسوده، پرداخت سود قطعی بیش از سود علی الحساب را برای اولین بار در کشور عملی ‌کرده‌است(آئیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت۱۳۷۷).

۲-۴ مزایای انتشار اوراق مشارکت

• • یکی از ویژگی های این روش غیر تورمی بودن آن به دلیل جمع‌ آوری نقدینگی در جامعه است. ‌به این نحو که بعد از مدت تعیین شده برای بازپرداخت اوراق می توان از آثار افزایش قیمت زمین و مسکن منتفع شد و خریداران اوراق را نیز منتفع نمود.

• • تنوع بخشیدن به روش های تامین منابع مالی مورد نیاز در بافت های فرسوده به ویژه در دوران رکود.

• • تسریع در ساخت پروژه های شهری که دارای اثرات جانبی مثبت برای بخشی از شهروندان خواهد بود؛ مانند شهروندانی که املاکی در مجاورت بافت های فرسوده دارند و در اثر نوسازی این بافت های از افزایش ارزش املاک خود برخوردار خواهند شد.

• • کمک به تقسیم بار مالی پروژه ها در طول زمان و افزایش ثبات و پیش‌بینی پذیری در هزینه ها و درآمدهای شهرداری ها.

• • انتشار این اوراق و مدیریت موفق آن (شامل نظم در پرداخت سود علی الحساب و اصل سرمایه و نیز ایجاد قابلیت نقد شوندگی مناسب برای این اوراق)، می‌تواند اعتبار مالی شهرداری مربوطه را افزایش داده و باعث شود تا اوراق مربوط به پروژه های شهری بعدی، با استقبال بیشتر خریداران حقیقی و حقوقی مواجه گردد.

• • جمع‌ آوری سرمایه های خرد از طریق مشارکت تمامی افراد جامعه با سطوح درآمدی مختلف در طرح.