خصوصیات و ویژگیهای فردی راننده همانند سن ، تجربه ، تحصیلات، سلامت روحی و جسمانی ،سوابق کاری و حرفه ای، عدم آشنایی با جاده ، نداشتن مهارت کامل ، بی توجهی به مقررات ، خستگی و خواب آلودگی، مصرف مواد مخدر یا مشروبات الکلی (فرهنگ ترافیک، ۲۰۰۷).
بنابراین در این زیرمجموعه فاکتورهایی دسته بندی می شوند که مستقیماً و بلاواسطه، انسان در بروز سانحه رانندگی نقش اصلی را بر عهده داشته است.( وهاب زاده،۱۳۸۷)

۱-۶-۲- عامل جاده:
نقش مسیر و طراحی هندسی آن و داشتن علایم هشدار دهنده و کنترل کننده ترافیک ، یکی از عوامل مهم در وقوع تصادفات رانندگی است (گزارش انجمن جهانی جاده، ۲۰۰۳).
عوامل موثر مربوط به جاده را بطور کلی می توان به صورت زیر طبقه بندی کرد:
عوامل مربوط به طرح هندسی جاده و نواقص فنی همانند: پیچ های تند، عرض حداقلی، وجود مانع دست انداز، دید کمتر، نداشتن استاندارد لازم، شیب راه ، قوسها .
عوامل مربوط به علایم هشدار دهنده و تجهیزات کنترلی جاده و حریم راه ها .
سایر عوامل موجود در جاده .
۱-۶-۳- عامل محیط:
منظور عوامل بیرونی تاثیرگذار بر شرایط و کیفیت رانندگی در جاده ها است مثل شرایط جوی- هوای نامساعد- برف و یخبندان ، مه گرفتگی و … (فرهنگ ترافیک، ۲۰۰۷).
بروز برخی تصادفات رانندگی به میزان قابل توجهی به شرایط جوی در لحظه تصادف مربوط است. این تنها عاملی است که در کنترل نبوده ولی بهبود عوامل دیگر، می تواند به میزان قابل قبولی تأثیر عوامل طبیعی در تصادفات رانندگی را کم رنگ کند. مشخصات آب و هوایی و عوامل طبیعی در تصادفات رانندگی نقش بسزایی دارند. نور خورشید از عوامل تأثیرگذار بر تصادفات رانندگی است. در ساعات اولیه و پایانی روز با توجه به زاویه تابش، نور خورشید موجب کاهش دید رانندگان شده و بسیاری از آنان را دچار مشکل می کند. لغزندگی معابر بر اثر بارندگی و سرما از عوامل طبیعی دیگر است که در افزایش تعداد تصادفات و خسارت های جانی و مالی آن بسیار مؤثر است. شرایط مختلف جوی مانند بارش باران، ریزش برف و مه گرفتگی جاده از طریق ایجاد اثرات نامطلوب بر روی سطح جاده از قبیل لغزندگی و یخ زدگی معابر بر روی شدت و تعداد تصادفات رانندگی تأثیرگذار می باشد( پاک گوهر، ۱۳۸۶).
۱-۶-۴-عامل خودرو:
وسیله نقلیه به عنوان پایه ایجاد حرکت در شبکه حمل و نقل، نقش انکارناپذیری در شکل گیری و نیز کیفیت بهره برداری از سیستم حمل و نقل جاده ای دارد. به همین ترتیب، کارکرد وسیله نقلیه در شکل گیری حوادث جاده ای بسیار مؤثر است. نقص فنی وسیله نقلیه و استفاده نادرست از آن می تواند در ایجاد حوادث یا تشدید حادثه ایجاد شده توسط عوامل دیگر تأثیرگذار باشد.
بررسی های آماری و مطالعات به عمل آمده نشان می دهد که تنها یک سوم از وسایل نقلیه در حال تردد در کشور دارای حداقل استانداردهای ایمنی و فنی قابل قبول هستند و دو سوم آنان به خاطر اشکالات فنی، نقص شدید در سیستم های روشنایی، لاستیک ها و دیگر نواقص در حقیقت نبایستی بر روی جاده حرکت کرده و از نظر ایمنی برای رانندگان، سرنشینان، عابران و سایر استفاده کنندگان از تسهیلات ترافیکی، خطرناک هستند. آمارهای موجود ثابت کرده است، دو عامل فرسوده بودن لاستیک ها و نقص سیستم ترمزها، درصد قابل توجهی از تصادفات رانندگی را که عامل وسیله نقلیه در ایجاد آن مؤثر بوده، به خود اختصاص داده است. همچنین تعداد قابل توجه وسایل نقلیه فرسوده و بالا بودن سن متوسط آن ها در شبکه فعال ترافیکی شهری یکی از عواملی است که موجب بروز تصادفات می شود. در حالی که در بیشتر نقاط دنیا سن قانونی وسایل نقلیه ده سال است، اما در کشور ما به جز سال های اخیر روند قانونمندی برای تعیین سن فرسودگی وسایل نقلیه وجود نداشته است. از این رو در شبکه ترافیکی، وسایل نقلیه با سن بالای ۳۰ سال نیز می توان یافت. براساس آمارهای موجود عمر متوسط وسایل در کشور حدود ۱۶ سال و عمر وسایل نقلیه سبک بین ۱۴ تا ۱۵ سال است. بنابراین، تردد وسایل نقلیه فرسوده علاوه بر اینکه ممکن است باعث بروز سوانح رانندگی گردد، آلودگی محیطی، اتلاف انرژی (سوخت) و آثار تخریبی بر جاده را نیز در بر خواهد داشت. شرایط نامناسب وسایل نقلیه باری و مسافری مانند اتوبوس های بین شهری از نظر وضعیت فیزیکی و مکانیکی این وسایل باعث ایجاد بسیاری از تصادفات رانندگی می شود ( بهروزی،۱۳۹۱) .
لذا در مجموع این مولفه ها بیشتر نقص فنی و عملکردی خودرو را شامل می شود. همانند فرسودگی خودرو، نقص سیستم فرمان ، روشنایی خودرو –فرسودگی لاستیک –نقص ترمز و … (آیین نامه ایمنی راه،۱۳۹۰).
۱-۶-۵-تصادف
در قوانین و فرهنگ ترافیک، تصادف برابر است با برخورد حداقل یک وسیله نقلیه با وسایل نقلیه دیگر به عبارتی دیگر در فرهنگ نوین ترافیک همه اجزاء دخیل در امر ترافیک می توانند عامل تصادف باشند (آیین نامه ایمنی راه،۱۳۹۰) .
در قوانین موجود وبرای راحتی درک مفاهیم مرتبط ، تصادف را اینگونه معرفی می کنند: هر گاه حداقل یک وسیله نقلیه موتوری با یک وسیله نقلیه دیگر برخورد کند تصادف رخ داده است. تصادف به اقسام زیر تقسیم می شود: (مدیریت ایمنی راه، ۱۳۸۵).
تصادف خسارتی :
که در آن بر اثر حادثه رانندگی فقط به وسایل نقلیه خسارت مالی وارد می شود.
تصادف جرحی :
تصادفی است که علاوه بر خسارت مالی حداقل یکی از رانندگان ویا سرنشینان ویا عابرین پیاده ویا احشام، مجروح و مصدوم می شوند .
تصادف قتلی(فوتی) :
در تصادفی که حداقل یکی از رانندگان ویا سرنشینان ویا عابرین ویا راکبین موتور و دوچرخه در اثر شدت تصادف، جان خودشان را از دست می دهند را تصادف قتلی گویند .
فصل دوم
مروری بر تحقیقات انجام شده
۲-۱- مبانی نظری:
طی چند دهه گذشته مطالعات متعددی در زمینه سنجش دیدگاه ها و ادراکات متخصصان در زمینه عوامل تاثیر گذار برتصادفات جاده ای درسطح جهان(روندمو^[۴]،۲۰۰۲؛ روتلا^[۵]،۲۰۰۴؛ میلز^[۶]، ۲۰۰۳؛ متیو و نوریس^[۷]،۲۰۰۲؛ پارکر^[۸]، ۱۹۹۷؛ مارتینز،^[۹] ۱۹۹۸) صورت گرفته است. اولدیر و اسپایسر عقیده دارند که حوادث رانندگی را میتوان پیامد وضعیتی دانست که سه عامل راننده، محیط و وسیله نقلیه در آن سهیم هستند.استفاده کنندگان از راه(انسان) مسئولیت مستقیم و غیر مستقیم۹۵ درصد تصادفات را بر عهده دارند.
شینار عقیده دارد که در اغلب حوادث رانندگی علت اصلی رفتار انسان بوده است. در این زمینه هم مطالعاتی صورت گرفته است. برای نمونه براساس اطلاعات در دسترس در اکثر کشورهای جهان بیش از یک سوم تصادفات جاده ای در اثر سرعت نامناسب وسایل نقلیه روی می دهد (معاونت حمل و نقل و دفتر ایمنی و ترافیک، ۱۳۷۸). این مطالعه در مورد کشور ایران رقم مشابهی در حدود ۲۵ تا ۳۵ درصد را نشان می دهد (شرکت مهندسین مشاور ارگ، ۱۳۷۸).
همچنین با توجه به تحقیقات مجتمع جهانی راه (پیارک) که برگرفته از نتایج مطالعات کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه عضو خود می باشد به شرح ذیل عامل انسانی را گزارش نموده است. به گونه ای که در روزهای بارانی تعداد تصادفات ۳۰ درصد بیشتر از روزهای بدون بارانی است. با این وجود نقش اقلیم در بالا بردن ضریب ایمنی جاده ها برای اولین بار در سال ۱۹۶۰ در انگلستان به هنگام برنامه ریزی جاده ای ترانزیتی پتین M6₂ بین لیورپول و هال مطرح شد و این موضوع باعث شده که عامل اقلیم را به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار در ایمنی حمل و نقل در برنامه ریزی جاده ای مورد بررسی قرار دهند (محمدی، ۱۳۸۵).
مطالعات انجام یافته داخلی در زمینه بررسی و شناخت عوامل تأثیرگذار و عمدتاً اثرات مولفه های طبیعی بر امر تصادفات بوده است و از بین عوامل طبیعی بیشتر عوامل اقلیمی مد نظر محققین واقع شده است. حبیبی نوخندان برای اولین بار به صورت خاص در جاده هراز و فیروز کوه بین تهران و مازندران به توزیع زمانی و مکانی یخبندان و اثرات آن در حوادث و تصادفات جاده ای پرداخته و به این نتیجه رسیده که شیب جاده نقش فزاینده در بروز تصادفات جاده ای دارد. نکته مهم از نظر مدیریتی این است که در پاییز با بارش برف و عدم شروع عملیات راهداری زمستانه در مناطق مرتفع جاده رانندگان بیشتر در معرض خطر قرار می گیرند (محمدی و محمودی، ۱۳۸۵). بررسی دیگری که در قالب یک مقاله علمی در استان چهارمحال و بختیاری انجام شده، نشان می دهد که میزان تصادفات در شرایط خوب جوی نسبت به شرایط بد بالاتر می رود که خود معلولی از بسته شدن راه ها و کم شدن تردد است. مهم ترین عامل طبیعی و اثرگذار در بروز تصادفات جاده ای در این استان زمان بارش است که ۹/۳۳ درصد تصادفات را به خود اختصاص داده است ( سامانی، ۱۳۷۸).
در یک مطالعه دیگر توسط کرمی (۱۳۸۱). نقش عوامل اقلیمی در بروز حوادث جاده ای در محور فیروزکوه با استفاده GIS مورد بررسی قرار گرفته است. در این تحقیق رابطه بین توزیع تصادفات و پدیده های اقلیمی از جمله بارش برف و باران، یخبندان و مه مورد بررسی قرار گرفته و به نتایج زیر دست یافته است:
- بهمن ماه دارای بیشترین تعداد روزهای یخبندان و با تعداد ۱۱۵ مورد تصادف بیشترین فراوانی را داشته است؛
- دی ماه هم از نظر تعداد روزهای بارانی دارای بیشترین فراوانی بوده که تعداد ۳۵ فقره تصادف را در پی داشته است؛
- تعداد ۴۲ فقره تصادف هم در شرایط مه آلود بودن اتفاق افتاده است (کرمی، ۱۳۸۱).
یافته های تحقیق دیگری که توسط محمودی و محمدی در سال ۱۳۸۵ با عنوان تأثیر پدیده های اقلیمی بر تردد و تصادفات در جاده سنندج- همدان صورت گرفته نشان می دهد که از بین عوامل اقلیمی تندبادها، یخبندان و ریزش برف، مه در بروز تصادفات نقش عمده ای دارد.
در بخش حمل ونقل انتخاب و اولویت بندی اقدامات کاهنده تصادفات از اساسی ترین مراحل سیستم مدیریت ایمنی راهداری است. این کار عموماً به کمک تعدادی از روش های نظری که عوامل عمده موثر در وقوع تصادفات را بصورت ساده و قابل فهمی مدلسازی می کند صورت می گیرد. روش های نظری متعددی تاکنون در برنامه های مدیریت ایمنی راه مورد استفاده قرار گرفته اند که مهمترین و کاربردی ترین آنها به مثلث E3 ، معادله صدمات گانارسون و ماتریس هادون معروف می باشند. این روشها بر اساس شناسایی عوامل عمده موثر در تصادفات و روابط بین آنها پایه ریزی شده اند که در ادامه بطور اجمالی به آنها پرداخته می شود.
۲-۱-۱- مثلث E3 :
این مثلث که بر پایه سه جزء اصلی سیستم حمل و نقل جاده ای(انسان، وسیله نقلیه و راه ) ابداع شده است به سه عامل موثر در تامین ایمنی یعنی: ۱- مهندسی(مهندسی راه و وسیله نقلیه) ۲- آموزش (آموزشهای حرفه ای کوتاه مدت ، تحصیلات ترافیکی) و ۳- اعمال قوانین اشاره داشته و معتقد به ارتباط مثلثی شکل بین این سه عوامل می باشد (نمودار ۲-۱).
بر مبنای این روش موفقیت اقدامات کاهنده تصادفات به ارتباط محکم و منسجم این سه عامل بستگی داشته و خدشه در هر یک از رئوس آن به فروپاشی و در نتیجه شکست این اقدامات می انجامد. بنابراین اقدامات ارائه شده در برنامه های مدیریت ایمنی راه باید ارتباط و ویژگیهای این سه رأس مثلث را مورد توجه قرار داده و بر این اساس مورد ارزیابی قرار گیرند. گر چه در سالهای اخیر E چهارمی تحت عنوان «تشویق، خدمات اضطراری و ارزیابی» به این سیستم اضافه شده است، اما این سیستم فقط بیان کننده رابطه بین عوامل اصلی موثر بر ایمنی راه بوده و قادر به ارزیابی اقدامات ماقبل و مابعد و نیز تعیین میزان کاهش تصادفات بر اثر اجرای اقدامات اصلاحی نمی باشد.( علیپور،۱۳۸۹)
نمودار ۲-۱ مثلث E3
۲-۱-۲- ماتریس هادون:
این ماتریس که توسط مهندس و فیزیکدانی بنام ویلیام هادون^[۱۰] ارائه شده دارای دو محور می باشد: محور قائم که مربوط به اجزای مختلف سیستم ایمنی (انسان ، وسیله نقلیه، و محیط) بوده و محور افقی که سه مرحله تصادف یعنی قبل، حین و بعد از وقوع تصادف را نشان می دهد. با تلاقی این دو محور ماتریسی با ۹ خانه تشکیل می شود که هر یک از این خانه ها فهرستی از عوامل بوجود آورنده تصادف را تشریح می نماید(جدول۲-۱).
گرچه با این روش می توان منابع عمده خطاها یا ضعف های طراحی را شناسایی و یا فهرستی از اقدامات کاهش تصادفات را برای برنامه های مربوط به مدیریت ایمنی راه تنظیم و ارائه نمود اما این روش نیز مانند E3 فاقد توان ارزیابی اقدامات و پیش بینی تصادفات بر اثر اجرای این مقدمات بوده و به همین جهت یک مدل تشریح کننده وضعیت ایمنی محسوب می شود.
جدول ۲-۱ ماتریس هادون