ج) از جمله معانی شایع حج در منابع فقهی،به ویژه هنگامی که در برابر اصطلاح"عمره"به کار می رود،آن بخش از احکام و مناسک حج است که در چهارچوب مناسک عمره قرار نمیگیرد ودر حدیثی،مراد از تعبیر قرآنی “حج اکبر"(توبه،۳)حج سال نهم هجری که مسلمانان و مشرکان با یکدیگر حج گزاردند ذکر شده است.به علاوه گاه مراد از حج اکبر،حج پیامبراکرم(ص)یا حجی که در آن،روز عرفه باجمعه مصادف شود،دانسته اند.همچنین تعبیر مذکور بر حج تمتع یا بخشی از مناسک آن و در برابر،حج اصغر بر عمره تمتع اطلاق شده است.منظور از روز حج اکبر(یوم الحج الاکبر)در احادیث،روز عید قربان و نیز روز عرفه(روز نهم ذیحجه)دانسته شده است.(همان)
۴-۳- بخش دوم: بررسی سؤال دوم تحقیق
مبانی انسان شناختی حج از منظر قرآن و روایات چیست؟
مفهوم مبانی تعلیم و تربیت
شکوهی(۱۳۶۸،ص۶۱)،در باب مفهوم مبانی تعلیم و تربیت اشاره می کند که«عزیمت به سوی هر مقصد،برای آنکه متضمن وصول بدان باشد،مستلزم طرح و نقشه ای است که ناگزیرباید با توجه به مبدأحرکت ترسیم شود.»در ادامه وی، مبانی تعلیم و تربیت را اینگونه تعریف می کند:«مبانی تعلیم و تربیت از موقع آدمی و امکانات و محدودیت هایش و نیز از ضرورت هایی که حیاتش همواره تحت تأثیر آنهاست بحث می کند.»

به این ترتیب از نظر وی،مناط مهم در تشخیص مبانی تعلیم و تربیت آن است که مبانی ناظر به«مبدأحرکت تربیتی وویژگی های او»هستند؛به علاوه،فحوا و سیاق کلام وی،به خصوص در واژه هایی مانند«موقع آدمی»و«امکانات و محدودیتهایش»به خوبی نشان می دهد که از نظر وی،مبانی به«آنچه هست»ناظرند،نه«آنچه باید باشد.» در مقام تمثیل،می توان حرکت یافرایند تربیت را به سفر تشبیه کرد که دارای مبدأ،مقصد،تابلوهای راهنما،مسیر و نقشه است.مبنا ناظر به مبدأ سفر،هدف ناظر به مقصد سفر،اصل ناظر به تابلوهای راهنمای سفر،روش ناظر به مسیر سفر و برنامه ناظر به نقشه ی سفر است. (بهشتی،۱۳۸۸،ص۲۹)
مبانی تربیت دینی
مبانی تربیت دینی ازدیدگاه اسلام،«اوصاف وجودی انسان،جهان و آفریدگار انسان و جهان اند که ازمتون اسلامی استخراج و به یکی از دو شکل بسیط،یعنی مفاهیم،یامرکّب،یعنی گزاره های إخباری یا توصیفی بیان می شوند و شالوده ی استخراج و تدوین اهداف،اصول،برنامه ها و روش ها به شمار می آیند.»(همان)
مبانی انسان شناسی
از آنجا که مبانی مورد نظردر این پژوهش،«مبانی انسان شناسی» می باشد،از تعریف فوق تنها اوصاف وجودی «انسان» مدّنظر است؛لذا تعریف فوق به این شکل مطرح می شود:«اوصاف وجودی انسان که از متون اسلامی استخراج و به یکی ازدو شکل بسیط،یعنی مفاهیم،یا مرکّب،یعنی گزاره های إخباری یا توصیفی بیان می شوند و شالوده ی استخراج و تدوین اهداف،اصول،برنامه هاو روش ها به شمار می آیند.»
در اینجا به برخی ازمبانی انسان شناسی حج اشاره می کنیم:
الف) پرستش گری
براساس مبانی تربیت اسلامی ،انسان به اقتضای فطرت وسرشت خویش به خداوپرستش او گرایش دارد. این گرایش پدیده ای خارج ازوجود انسان نیست، بلکه درعمق جان وضمیر اوریشه داردو اگرجزاین بود اساساً ایمان وخداپرستی تحقق نمی یافت. بنابراین مربیان الهی اندیشه خداپرستی را القا نکرده اند، بلکه باشیوه های نظری وعملی به پرورش این نهال فطری پرداخته اند. ازیک سو انسان را ازکج اندیشی وخرافه وشرک رهانیده وحقیقت توحید را درهمه ابعادش تبیین کرده اند وازسوی دیگر عنصرایمان رابا تشریع شرایط ودستورالعمل های عبادی واخلاقی وتوصیه به ذکرو نیایش دروجود انسان تقویت نموده اند تا به مرحله ای برسد که حائلی میان خود وخدا مشاهده نکند ومظهراسماء وصفات الهی گردد وبه فرموده امام علی(ع) بدنش دردنیا اما روحش به ملأ اعلی بپیوندد.(رهبر،رحیمیان،۱۳۷۸،ص۸۹)
انسان تمایل دارد پرستنده باشد. این ویژگی گاهی اشباع کاذب وزمانی اشباع صادق شده است. زمانی دراثرجهل ویا دنیا گرایی، معبودهای غیرالهی را به انسان معرفی کرده اند واونیز به علت نا آگاهی همان را پرستیده است. پیامبران برای این مبعوث شدند که بامعرفی معبود حقیقی یعنی خداوند متعال میل پرستش انسان را اشباع صادق کنند. آنان پرستش رانیاوردند وابتکارنکردند ،بلکه نوع پرستش وآداب واعمال مربوط به آن رابه بشر آموختند واز پرستش معبودی غیر ازذات یگانه پروردگار متعال جلوگیری کردند .لزوم پرستش خداوند یکتا درآیات متعدد قرآن مجید آمده است:«ألَم أَعهَد إِلَیکُم یا بَنی آدَمَ أَن لا تَعبُدوا الشّیطان إنّه لَکُم عَدُوٌّ مُبین وأَنِ اعبُدونی هَذَا صِراطُ المستقیم.» ای فرزندان آدم آیا به شما سفارش نکردم که شیطان رانپرستید که اوشما را دشمنی است آشکارواین که مرا بپرستید که این است راه راست.(ملکی،۱۳۸۹،ص۶۵)
ارتباط پرستش گری با برنامه ی تربیتی حج
تلاش تربیتی پیام آوران الهی براین بوده است که آدمیان رابه خود آورند وپرده های غفلت ازحقیقت فطرتشان راکناربزنند وآنان رابه سوی معشوق ومعبود حقیقی سوق دهند.برای این منظور برنامه هایی از سوی اسلام وضع شده است از جمله این برنامه ها حج می باشد.در سرتاسر برنامه ی تربیتی حج این ویژگی ذاتی انسان نمود و بروز پیدا می کند،تمامی حرکات و افکار انسان از طواف گرفته تا حلق و تقصیر همه باید برای خدا و در جهت رضای خدا باشد.انسان قبل از حج تعلقاتی دارد که او را از معبود حقیقی خود دور کرده است، انسان در حج ازهمه ی تعلقات و وابستگی های خود دست شسته و معبود حقیقی خود را می یابد و با او انس می گیرد و با الگو برداری از پیامبران و امامان(ع) به طور نظری و عملی به پرورش این نهال فطری خود می پردازند.
ب) عقل ورزی
خداوند قوه ای به نام عقل به انسان داده است تا به وسیله آن به آگاهی وتفکرخویش عمق وسامان بخشد ورفتاروغرایز خودراهدایت کند. هرچند آگاهی ابتدایی ورفتار اولیه انسان با نوعی تجربه بسیط ومیل وگرایش غریزی آغازمی شود وحتی بانوع گرایش بسیارساده همراه است، ولی این آگاهی وگزینش درحدی نیست که بتوان کسی رابا آن ها مؤاخذه کردیا پاداش داد، اما این آگاهی به تدریج افزایش وگسترش می یابد تا به دوره بلوغ می رسد. دراین مرحله ازرشد، شرایع وقوانین ،افراد رابه تکالیف وامرونهی فردی واجتماعی مکلف می سازند ودربرابر فرمان برداری پاداش ودربرابر نافرمانی کیفرمی دهد.
برای روشن شدن اهمیت وجایگاه عقل دروجود انسان چندحدیث ازائمه معصومین نقل می شود:
امام باقر(ع) می فرمایند: “چون خداعقل راآفرید ازاو بازپرسی کرد. به او گفت: پیش آی، پیش آمد. گفت: بازگرد، بازگشت. فرمود: به عزت وجلالم سوگند مخلوقی که ازتو درنزدم محبوب ترباشد نیافریدم وتو راتنها به کسانی که دوستشان دارم به طورکامل دادم .همانا امرونهی و کیفروپاداشم متوجه توست".
امام صادق(ع) فرمودند: “حجت خداوند بربندگان،پیامبر است وحجت میان بندگان وخداعقل است. وفرمودند: پایه شخصیت انسان عقل است وهوش وفهم وحافظه ودانش ازعقل سرچشمه می گیرند. عقل انسان راکامل می کند وراهنما وکلید کاراوست وچون عقلش به نورخدایی مؤیدباشد، دانشمند،حافظ، متذکر، باهوش، وفهمیده باشد وازاین روبداند چگونه ،چرا وکجاست، خیرخواه وبخواه خود رابشناسد وچون آن راشناخت روش زندگی خویش بشناسد ودریگانگی خود واعتراف به فرمانش مخلص شود وچون چنین کند، ازدست رفته راجبران کرده وبرآینده مسلط گردد وبداند درچه وضعی است وبرای چه دراین جاست وازکجا آمده وبه کجامی رود؟ این ها همه ازتأیید عقل است".(همان،ص۵۹)
ارتباط عقل ورزی با برنامه ی تربیتی حج
اسلام شایسته ترین برنامه های جهانی را که می تواند انسان را به سوی علم و بینش و تحرّک و تفکّر وتعمّق سوق دهد،به عالم بشرّت ارزانی داشته است.یکی از مهم ترین برنامه های اسلام در جهت تحقق این اهداف،برنامه حج است.(اللهوردیخانی،۱۳۷۹،ص۹)
شکوفایی این نعمت خداوند،شرایط مساعد ومعلمان حقیقی را می طلبد،که اسلام به این مسأله مهم بی توجه نبوده است.از جمله وضع عمل عبادی حج و نیز وجود معلمان و الگوهای بی نظیر در حج که با استمداد از آنها می توان به مراحل بالایی از این ویژگی رسید.تشویق به بهره گیری ازعقل واندیشه و سفارش بسیاری از ائمه ی ما در این بوده است که در سفر تربیتی حج و به خصوص در صحرای عرفات و مشعر به تفکر بپردازند و از این طریق به جایگاه خود در دنیا و نیز به شگفتیهای آفرینش پی برده و از این طر یق به خداشناسی دست یابند.
ج) حقیقت جویی
به درک منطق با واقعیات هستی ،حقیقت می گویند. انسان گرایش دارد که حقیقت امور واشیاء راآن طور که هستند بفهمد. درک حقایق وتوسعه آگاهی بشر به مقدار زیادی بستگی به وجود این بعد درانسان دارد. دراهمیت این بعدهمین بس که رسول گرامی اسلام(ص) فرمودند: « اللّهُمَّ أَرِنی الأَشیاءَ کَماهِیَ؛ خدایا حقیقت امور راآن چنان که هستند به ما بشناسان.»(همان،ص۶۲)
یکی ازگرایش های اصیل انسان ، حقیقت جویی است. مقصود ازحقیقت جویی ، اشتیاق انسان به شناخت روابط بین پدیده ها است. کشف واقعیت ها چه درابعاد نظری ومعرفتی ، چه درابعاد عملی ناشی ازتمایل او به آگاهی ازاین امور است. چنان چه ، اگرهیچ تمایل واشتیاقی به فراگیری علوم ودانش وفرهنگ نبود، بشر این چنین رشد نمی کرد. خداوند ازتمایل واشتیاق شدید آدمی به درک حقایق برای هدایت اوبهره گرفته است.
تشویق به بهره گیری ازعقل واندیشه وقرار دادن نشانه های روشن درخلقت جهان وارسال رسل وبه جا آوردن عبادت ازجمله عبادت معنوی وروحی وتربیتی حج به پرورش این روحیه درانسان کمک کرده است. درواقع کل آیاتی که درمورد حج مارا به نحوی با این مناسک بزرگ وتربیتی ، به تفکر وتعقل دعوت می کند درجهت تقویت این توانایی است. ازنظر اسلام آدمی باید با کوشش وتلاش مستمر جوینده حقیقت باشد. اما صرف وجود این گرایش متضمن هدایت نیست، انسان حج گزار باید این سفر تربیتی را انجام دهد تا واقعیات وحقایقی که قبلاً ازذهن او دوروپنهان مانده بود درنظرش جلوه گرشود.
ارتباط حقیقت جویی با برنامه ی تربیتی حج
انسان حج گزار چون حقیقت جو می باشد باید خود درجستجوی حقایق برآید وپیامبران ومعصومین را الگوی خود قرار دهد وبا اسرار ومعارف مناسک حج آشنا شود و بعد ازسفر حج به آن هاعمل کند ودرجهت تقویت این گرایش ازهیچ تلاشی فروگزار نکند. بنابر این اثر تربیتی تقویت گرایش به حقیقت جویی دراین است که انسان حج گزار با تکیه بر تفکر خود ، توانایی بیشتری در تشخیص رموز واسرار تربیتی حج پیدا کند.(رضایی،۱۳۸۸،ص۱۹۶)
د) اجتماع گرایی
اجتماعی زیستن یکی از گرایش های فطری انسان است. اومایل است با دیگران روابط اجتماعی برقرار کند ودر تعامل بادیگران زندگی کند. رشدابعاد دیگر وجودنیز در روابط اجتماعی تحقق می پذیرد. قوه عقلانی ازطریق رابطه بادیگران تمرین استدلال ،تجزیه وتحلیل وکسب تجربیات تقویت می شود. بعدعاطفی او به مقدارزیادی دراثر روابط بادیگران رشدمی کند وتحت هدایت عقل قرار می گیرد. بنابراین زندگی اجتماعی امکان رشد استعدادها رافراهم می سازد. خداوند متعال درقرآن می فرماید: « یا أیَّها النّاسُ أنّا خَلَقناکُم مِن ذَکَرٍوَاُنثی وَجَعَلناکُم شُعوباً وقَبائِلَ لِتَعارَفوا إنَّ أَکرَمَکُم عِندَاللهِ أتقیکُم.» ای مردم شما راازمردی وزنی آفریدیم و شما را امت ها وقبیله هاقرار دادیم تا به این وسیله یکدیگر راباز شناسید( نه این که بدین وسیله به یکدیگر تفاخرکنید) .همانا گرامی ترین شما نزدخداوند متقی ترین شماست.
دراین آیه کریمه ضمن یک دستوراخلاقی ،به فلسفه اجتماعی آفرینش خاص انسان اشاره می کند. با این بیان که انسان به گونه ای آفریده شده که به صورت گروه های مختلف ملی وقبیله ای درآمده است. با انتساب به ملیت هاوقبیله ها بازشناسی یکدیگر که شرط لاینفک زندگی اجتماعی است صورت می گیرد.(ملکی،۱۳۸۹،ص۶۳)
ارتباط اجتماع گرایی با برنامه ی تربیتی حج
از جمله برنامه های عبادی که اسلام برای رشد این جنبه از ویژگی های ذاتی انسان نهاده است،حج است.حاجی هیچ یک از اعمال و مناسک حج را به تنهایی و در خلوت انجام نمی دهد.از طواف گرفته تا منی ،همه باید در جمع ودر میان اجتماع انسانها انجام گیرد.تا حاجی به علت قرار گرفتن در این شرایط راه ورسم درست زندگی در اجتماع را بیاموزد.
ه) مسؤولیت پذیری
ازدیدگاه مکتب اسلام انسان به دلیل اختیاری که دارد، مسؤول است وبایدجواب گوی اعمال ورفتارخود باشد. یکی ازابعاد مسؤلیت انسان دربرابر خداونداست. حضرت سجاد(ع) می فرمایند: “حق بزرگ خدا برتو این است که فقط او راپرستش کنی ودر عبادت چیزی راشریک او قرارندهی .اگربا اخلاص این عمل را انجام دهی خدا نیز صلاح دنیا وآخرت تو رابر عهده می گیرد وآن چه رادوست داری برایت نگه می دارد".
انسان دربرابر خودنیز مسؤول است.حضرت سجاد(ع) دراین مورد نیز می فرمایند: “حق نفس تو بر تو این است که او را دراطاعت خدا درآوری وبه زبانت حقش را بپردازی وحق گوش ،چشم ودست وپا وشکم وعورت را نیز ادا کنی ودراین باره ازخدا استمداد جویی".
درمقابل جامعه نیز مسؤولیت داریم . هریک ازما وظیفه داریم برای سلامت جامعه احساس مسؤولیت کنیم وبا عوامل مخرب که این سلامت را تهدید می کنند ،به طور اصولی ومعقول مبارزه کنیم. پیامبر اکرم(ص) می فرمایند:” بندگان ،عیال خداهستند. پس بهترین مردم نزد خداکسی است که بیشتربه عیال خود سود برساند وخانواده ای را خوشنود سازد".
طبیعت وحتی حیواناتی که درآن زندگی می کنند، باید مورد مراقبت انسان قرار گیرند. انسان حق ندارد ازطبیعت به هرنحوی که مایل است استفاده کند. تخریب یا آلوده کردن طبیعت ومحیط زیست نکوهیده است وموجب به خطر افتادن زندگی بشر می شود. حضرت علی می فرمایند:” نسبت به بندگان خدا وبلاد او تقوا را رعایت کنید ،زیرا شما مسؤول هستید حتی درارتباط با قطعات زمین وحیوانات".(همان،ص۶۷)
ارتباط مسئولیت پذیری با برنامه ی تربیتی حج
حج و انجام اعمال آن بهترین موضع برای به جلوه در آوردن این ویژگی فطری انسان است،انسان حج گذار از همان لحظات نخستین در مقابل خود وخدای خود ودر مقابل جامعه و طبیعت مسئول است که اگر این مسئولیت را به درستی انجام ندهد حج او مقبول نیست.
و)کمال گرایی
انسان ازنقص گریزان است ومایل است درهرچیزی به نهایت آن برسد. فردی که ثروت جمع می کند دراین کار حدومرزی نمی شناسد. آن کس که در مسیر کسب علم است، سیر نمی شود و… نمونه های مشابه آن ها همه نشان ازکمال گرایی انسان دارند. این ویژگی آدمی نیز مانند ویژگی های دیگر یک رشد حقیقی وصادق دارد ویک رشد غیرحقیقی وکاذب. کسی که درقدرت طلبی وجهان گستری حدی رانگه نمی دارد، جلوه همین کمال گرایی است. لکن درمسیر غلط افتاده است. کمال گرایی انسان زمانی درمدار اصلی خودقرار می گیرد که درجهت خداوند متعال باشد. به همین دلیل کمال گرایی الهی به انسان اطمینان وآرامش می بخشد وکمال خواهی درامور غریزی ودنیوی ،تشویش خاطر ونگرانی را زیاد می کند.
درقرآن کریم آمده است:«یا أیُّهَا الانسان إنَّکَ کادِحٌ إلی رَبّکَ کَدحاً فَمُلاقیه » ای آدمی همانا تو به سوی پروردگارت سخت کوشنده ورونده ای، پس او رادیدار خواهی کرد.(همان،ص۶۸)