«انسان ضعیف در نزد من نیرومند است، بدانسان که حقّ او را (از توانگران و قدرتمندان) خواهم گرفت؛ و انسان قدرتمند در نزد من ضعیف است، بدانسان که حقّ (محرومان و ضعیفان) را از او خواهم ستاند.»
د) خیانت کارگزاران و مأموران امور مالی به مردم
افرادی که مسئولیت‌های مالی حکومتی به آن‌ها سپرده می‌شود باید افراد امین و مورد اطمینانی بوده و به عهدهای خود وفادار باشند. هر چه در این امر کوتاهی شود و افراد نامطمئنی در این منصب‌ها قرار بگیرند، فسادهای مالی بالا رفته و آسیب آن بیش از همه به فقرا و محرومین می‌خورد. به عبارت دیگر خیانت کارگزاران مالی بر فقر فقرا و ثروت ثروتمندان می‌افزاید. امام علی (ع) در نامه‌ای به یکی از کارگزاران خویش نوشتند:
خُنْتَهُ مَعَ الْخَائِنِینَ… إِنَّمَا کُنْتَ تَکِیدُ هَذِهِ الْأُمَّهَ عَنْ دُنْیَاهُمْ وَ تَنْوِی غِرَّتَهُمْ عَنْ فَیْئِهِمْ فَلَمَّا أَمْکَنَتْک الشِّدَّهُ فِی خِیَانَهِ الْأُمَّهِ أَسْرَعْتَ الْکَرَّهَ وَ عَاجَلْتَ الْوَثْبَهَ وَ اخْتَطَفْتَ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ مِنْ أَمْوَالِهِمُ الْمَصُونَهِ لِأَرَامِلِهِمْ وَ أَیْتَامِهِمُ اخْتِطَافَ الذِّئْبِ الْأَزَلِّ دَامِیَهَ الْمِعْزَی الْکَسِیرَهَ فَحَمَلْتَهُ إِلَی الْحِجَازِ رَحِیبَ الصَّدْرِ بِحملهِ غَیْرَ مُتَأَثِّمٍ مِنْ أَخْذِهِ کَأَنَّک لَا أَبَا لِغَیْرِک حَدَرْتَ إِلَی أَهْلِک تُرَاثَک مِنْ أَبِیک وَ أُمِّک (عبده، ۱۳۹۱، ج ۳، ص ۷۳)
«تو نیز با خائنان دیگر همسو شدی و خیانت کردی … گویا می‌خواستی مسلمانان را به منظور سوء استفاده بفریبی، و آنان را از اموال مسلّم خودشان غافل سازی! و چون در کار خیانت چیرگی جستی، با شتاب جستی، و خیانت به خیانت پیوستی، و از اموال عمومی که از آن بیوه زنان و یتیمان بود، آنچه توانستی ربودی و بر بستی- چنان‌که گرگ تیزپا بز از پا افتاده را برباید- پس آن مال را با خیال آسوده به حجاز بردی، و از خیانتی که کردی بیمی به خود راه ندادی؛ گویا تو- دیگری بی‌پدر باد- ارث پدری خویش را به نزد خانواده‌ات آورده‌ای.»
و در نامه‌ای به یکی از مأموران گردآوری زکات نوشتند:
إِنَ لَک فِی هَذِهِ الصَّدَقَهِ نَصِیباً وَ حَقّاً مَفْرُوضاً وَ لَک فِیهَا شُرَکَاءَ فقراَ وَ مَسَاکِینَ وَ غَارِمِینَ وَ مُجَاهِدِینَ وَ أَبْنَاءَ سَبِیلٍ وَ مَمْلُوکِینَ وَ مُتَأَلِّفِینَ وَ أَنَا مُوَفُّوک حَقَّک فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا فَإِنَّک مِنْ أَکْثَرِ النَّاسِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ خُصَمَاءَ وَ بُؤْساً لِامْرِئٍ أَنْ یَکُونُ خَصْمُهُ مِثْلَ هَؤُلَاءِ (عبده، ۱۳۹۱، ج ۳، ص ۳۰)
«تو را در این زکات سهمی است معیّن و قطعی، و شریکانی داری مسکین و ناتوان و نا‌دار. ما حقّ تو را تمام می‌پردازیم، تو هم حقوق ایشان را تمام بده؛ اگر چنین نکنی در روز باز پسین بیشترین دشمنان را خواهی داشت؛ و وای بر حال کسی که مدّعیان او در نزد خدای متعال، فقیران و مسکینان و گدایان و رانده‌شدگان و وامداران و در راه ماندگان باشند.»
الگوی مصرف زمامداران از دیدگاه حضرت علی (ع) باید در حد طبقه ضعیف باشد. در این صورت می‌توانند به فکر فقرا باشند و در برنامه‌ریزی‌های خود رفع فقر را به طور اساسی مطمع نظر قرار دهند. علاوه بر این که اجازه دادن به مسئولان که به مال اندوزی و چپاول بیت‌المال بپردازند خود زمینه ایجاد یک طبقه ثروتمند بی‌درد که هم قدرت سیاسی را در دست دارند و هم قدرت اقتصادی را فراهم می‌سازد بدیهی است رفتار چنین طبقه‌ای در گسترش فقر تأثیر غیر قابل انکاری دارد. ایشان خودشان را نیز از باقی مردم جدا ندانسته و می‌فرمودند:
دَخَلْتُ بِلَادَکُمْ بِأَشْمَالِی هَذِهِ وَ رَحْلَتِی وَ رَاحِلَتِی هَا هِی فَإِنْ أَنَا خَرَجْتُ مِنْ بِلَادِکُمْ بِغیرِ مَا دَخَلْتُ فَإِنَّنِی مِنَ الْخَائِنِین (ابن شهر آشوب، ۱۳۷۹ ق، ج ۲، ص ۹۸)
«به سرزمین شما با اندک چیزی درآمدم، و سفر و اسباب سفر من این‌هاست، پس اگر با بیش از آنچه با خود آورده بودم، از این سرزمین بیرون روم، به یقین من از خیانت‌کارانم.»
ه) کوتاهی در گرد آوری اموال عمومی و رساندن آن به دست مردم
امیرالمؤمنین (ع) در شرح وظایف حاکم جامعه اسلامی فرمودند:
… وَ یُجمَعُ بِهِ (رَئیسُ المُجتَمَع) الفَیءَ (عبده، ۱۳۹۱، ج ۱، ص ۸۷)
«… به وسیله او (رئیس جامعه)، غنائم (و اموال عمومی) جمع آوری می‌گردد (تا به موارد و صاحبان آن‌ها رسانده شود).»
أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ لِی عَلَیْکُمْ حَقّاً وَ لَکُمْ عَلَی حَقٌّ فَأَمَّا حَقُّکُمْ عَلَی فَالنَّصِیحَهُ لَکُمْ وَ تَوْفِیرُ فَیْئِکُم (عبده، ۱۳۹۱، ج ۱، ص ۸۰)
«ای مردم! مرا بر شما حقّی است، و شما را بر من حقّی؛ حقّ شما بر من آن است که خیرخواه شما باشم، و غنیمت (اموال متعلّق به) شما را افزایش دهم.»
طبق فرمایشات حضرت (ع) یکی از وظایف حاکم جامعه اسلامی که در کاهش فقر مردم هم نقش بسزایی دارد، جمع آوری اموال عمومی و رساندن به دست مردم است. پرواضح است که کوتاهی و سهل انگاری در این وظیفه بر فقر جامعه می‌افزاید.
۳-۱-۳-۳- فقدان تخصّص و عدم استفاده بهینه از منابع
خداوند متعال در آیه ۸۰ سوره انبیاء می‌فرماید:
﴿وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ، لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ …﴾ (انبیاء: ۸۰)
«به او (داود) صنعت زره سازی را برای شما آموختیم، تا حفظ کند شما را در جنگ با یک دیگر …»

این آیه به ما می‌آموزد که پیامبر خدا- که رئیس کشور دینی است- صنعتگری سازنده است. و فایده صنعت وی تنها به خود او باز نمی‌گردد، بلکه سود اجتماعی دارد و به مردمان دیگر نیز می‌رسد، و زرهی که پیامبر صنعتگر می‌سازد، برای امّت او فایده‌ای بزرگ دارد و آنان را از شرّ دشمن در جنگ محافظت می‌کند. پس جامعه زنده در حال رشد همواره نیازمند است به تقویت صنایع، و تشویق صنعتگران، و گشودن راه‌های اکتشافات صنعتی، و توجّه کامل به استفاده از فنون جدید، و تأکید بی‌گذشت بر ضرورت حضور تخصّص در همه امور و کارها و کارشناسی‌ها و اجراها.
در همین زمینه مولی‌الموحدین علی (ع) می‌فرمایند:
قِوَامُ الْعَیْشِ حُسْنُ التَّقْدِیرِ وَ مِلَاکهُ حُسْنُ التَّدْبِیر (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۵۰۳)
«مایه سامان یابی زندگی، برنامه‌ریزی درست، و ملاک آن (زندگی سامان‌دار)، تدبیر کارشناسانه است.»
الْعَاقِلُ مَنْ أَحْسَنَ صَنَائِعَهُ وَ وَضَعَ سَعْیَهُ فِی مَوَاضِعِه (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۴۲)
«خردمند کسی است که ساخته‌های خود را نیکو بسازد، و کوشش خود را در جاهایی که لازم است به کار اندازد.»
مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّه (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۱، ص ۲۴)
«هر کس آب و زمینی داشته باشد (و نکوشد و کشت نکند) و فقیر و نیازمند گردد، از رحمت خدا دور باد.»
بنابراین اگر مسئولین حکومت از این موضوع غفلت ورزیده و جامعه را به سمتی هدایت نکنند که نیروی کار جوان مهارت‌های لازم و حرفه‌های گوناگون را نیاموزند و یا از استعدادها و توانایی‌های موجود استفاده بهینه نکنند، بازدهی اقتصادی جامعه پایین آورده و امتیازی بزرگ جهت کاهش فقر را از دست داده‌اند.
برای روشن‌تر شدن اهمیت این موضوع به احادیثی از سایر اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) نیز اشاره می‌شود:
پیامبر اکرم (ص) در خطاب به ابن مسعود فرمودند:
یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْ بِعلمٍ وَ عَقْلٍ وَ إِیَّاک وَ أَنْ تَعْمَلَ عَمَلًا بِغیرِ تَدَبُّر وَ عِلْمٍ فَإِنَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَقُول: ﴿وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّهٍ أَنْکاثاً﴾(نحل: ۹۳) (طبرسی، ۱۳۷۰، ص ۵۳۸)
«ای پسر مسعود! هنگامی که به انجام دادن کاری می‌پردازی، با دانش و خرد به کار برخیز؛ و از آن بپرهیز که ناسنجیده و بدون اطلاع به کاری دست زنی، که خداوند جلیل می‌فرماید: ﴿وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّهٍ أَنْکاثاً﴾ (نحل: ۹۳)»
امام صادق (ع) در این باره می‌فرمایند:
جَعَلَ أَسْبَابَ أَرْزَاقِهِمْ فِی ضُرُوبِ الْأَعْمَالِ وَ أَنْوَاعِ الصِّنَاعَاتِ- وَ ذَلِک أَدْوَمُ فِی الْبَقَاءِ وَ أَصَحُّ فِی التَّدْبِیرِ (طبرسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۲، ص ۸۴)
«راه روزی مردمان را در کارهای گوناگون و صنعت‌های متفاوت قرار داد. و این چگونگی (نظام زندگی را) دوامی بیشتر می‌دهد، و موجب تدبیری درست‌تر می‌شود.»
مَا یُخَلِّفُ الرَّجُلُ بَعدهُ شَیْئاً أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَالِ الصَّامِتِ قَالَ قُلْتُ لَهُ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَضَعُهُ فِی الْحَائِطِ وَ الْبُسْتَانِ وَ الدَّار (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۱۲، ص ۴۴)
«آدمی پس از خود چیزی بر جای نمی‌گذارد که برای او سخت‌تر از مال صامت (بیکار) باشد.» (راوی حدیث) می‌گوید: پرسیدم، یعنی چگونه مالی؟ فرمود: «مالی که درون دیوار و باغ و خانه پنهان می‌کند (و به کسی نمی‌دهد و به کاری نمی‌زند)».
۳-۱-۳-۴- سوء تدبیر و بی‌دقتی
الف) سپردن کارها به دست کم خردان و غیر متخصّصان (سوء تدبیر در برنامه‌ریزی و تقسیم کار)
اگر در جامعه‌ای افرادی که کارها را دست می‌گیرند و عهده دار مسئولیت‌های مهم می‌شوند، تخصص و مهارت لازم جهت انجام کارها را نداشته باشند- اگر چه افراد صالحی هم باشند- کارها به صورت بهینه انجام نشده و جامعه به حداکثر بازدهی خود نمی‌رسد. به عبارت دیگر تدبیر غلط در تقسیم کار بین افراد جامعه، ثروت بالقوه‌ای که می‌توانست تولید کند و از فقر مردم بکاهد را کاهش می‌دهد.
امیرالمؤمنین (ع) در این زمینه می‌فرمایند:
أَیُّهَا النَّاس! …لَا خَیْرَ فِی دُنْیَا لَا تَدَبُّرَ فِیهَا (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۱، ص ۵)
«ای مردم! … در دنیایی (معیشتی، جامعه‌ای، مدیریتی) که تدبیری در آن نباشد، خیری نیست.»
لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ … وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیر (عبده، ۱۳۹۱، ج ۳، ص ۱۷۷)
«هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست … و هیچ عقلی چون تدبیر نیست.»
حُسْنُ التَّدْبِیرِ یُنْمِی قَلِیلَ الْمَالِ وَ سُوءُ التَّدْبِیرِ یُفْنِی کَثِیرَه (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۱۶۷)
«برنامه‌ریزی درست (اقتصادی) مال اندک را افزایش می‌دهد، و برنامه‌ریزی نادرست مال فراوان را نابود می‌کند.»
لَکِنْ أَسَفاً یَعْتَرِینِی وَ حُزْناً یُخَامِرُنِی مِنْ أَنْ یَلِی أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّهِ سُفَهَاؤُهَا وَ فُجَّارُهَا فَیَتَّخِذُوا مَالَ اللَّهِ دُوَلًا وَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا وَ الصَّالِحِینَ حَرْباً وَ الْفَاسِقِینَ حِزْبا (عبده، ۱۳۹۱، ج ۳، ص ۱۳۱)
«از این اندوهناکم که بی‌خردان و تبهکاران این امّت امر آنان را به دست گیرند، و مال خدا را دست به دست گردانند، و بندگان او را برده خود (و نزدیکان خود) سازند، و با صالحان بستیزند، و از فاسدان برای خود جمعیت تشکیل دهند.»
عَشَرَهٌ یُفَتِّنُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ غَیْرَهُمْ … وَ عَالِمٌ غَیْرُ مُرِیدٍ لِلصَّلَاحِ وَ مُرِیدٌ لِلصَّلَاحِ وَ لَیْسَ بِعالم (ابن‌بابویه، ۱۳۷۶،ج ۲، ص ۴۳۷)
«ده کس‌اند که خود و دیگران را دچار گرفتاری می‌سازند … و اصلاح‌طلبی که عالم نیست (و از تعالیم دست اوّل دین، و مصالح راستین مسلمین، و طبیعت واقعی انسان، و حقایق ثابت اجتماع ناآگاه است).»
ایشان در نامه‌ای به کارمندان جمع آوری زکات و تحصیلداران اموال عمومی می‌نویسند:
لَا تَأْمَنَنَ عَلَیْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِینِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِینَ حَتَّی یُوَصِّلَهُ إِلَی وَلِیِّهِمْ فَیَقْسِمَهُ بَیْنَهُمْ وَ لَا تُوَکِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِیقاً وَ أَمِیناً حَفِیظا (عبده، ۱۳۹۱، ج ۳، ص ۲۸)