در فصل چهارم ادعیه و مناجات از نظر برخورداری از نظام اخلاقی، مطالعه شده و تحقیق صورت گرفته‌ شده است. در فصل پنجم سلوک عاشقان در ادعیه و مناجات‌های شاعران و همچنین موانع سلوک بررسی شده است. سؤالاتی که در مقایسه مناجات‌های شاعران و ادعیه ممکن است مطرح شود، از این قرار است:
۱.چه تفاوتی میان ویژگی‌ها و صفات خداوند که در ادعیه شیعه و مناجات‌های مثنوی‌های فارسی ذکر شده است، دیده می‌شود؟
۲. تفاوت میان نسبت بندگان و خدا در منابع یاد شده چگونه است؟
۳. موانع سلوک در ادعیه شیعه چه هستند؟

4. 4. موانع سلوک در مناجات‌ مثنوی‌های عرفانی چه هستند؟

4. 4. چه نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات‌ شاعران دیده می‌شود؟

فرضیه‌ها
فرضیه‌هایی که می‌تو ان در رابطه با این سوالات بیان کرد، عبارت است از:
۱. میان صفات خداوند در این منابع تفاوت اساسی دیده می‌شود؛

2. 2. تفاوت اساسی میان نسبت بندگان و خداوند در منابع یادشده دیده نمی شود.

2. 2. اهتمام به غیر حق، اشتغال به غیر اهم،‌ درگیری‌ها، کبر،‌ غرور و عجب و عناد و گناه از موانع مطرح در ادعیه شیعه است؛

2. 2. اشتغال به غیر حق، گناه و پلیدی‌های باطنی از قبیل حرص و منیت، از موانع سلوک در مناجات مثنوی‌های فارسی است؛

2. 2. در معارف و ادعیه شیعه به نظامی اخلاقی مبتنی بر ترکیب معرفت و عشق با یقین و ایمان می‌توان دست یافت که زمینه تبدیل بدی‌ها به خوبی‌ها می‌شود؛ ولی در مناجات مثنوی‌های فارسی مراحلی از نظام اخلاقی دیده نمی‌شود.

ضرورت تحقیق
کنکاش در دعاها و مناجات‌های ادبیات فارسی، می‌تواند این فرصت را برای هر خواننده فراهم آورد و دریابد که اولاً رابطه شاعران با خالق چگونه بوده است و در عین حال مجالی فراهم آورد تا این متون به‌صورت بهتری معرفی شود. ازسوی دیگر بررسی همانندی‌ها و تفاوت‌های مناجات‌ها و نیایش‌های این منظومه‌ها با دعاهای شیعه، شناخت بهتری از جایگاه این مقوله، در فرهنگ ما مطرح می‌کند و تلاش کنیم تا سره را از ناسره بازشناسیم ضمن اینکه می دانیم شباهت‌های فراوانی میان این منظومه ها با دعاها در منابع شیعه وجود دارد به اصالت منابع شیعه پی ببریم و به این نکته برسیم که همیشه نیازمند منابع شیعه هستیم.

روش تحقیق
برای تهیه این پژوهش، از روش کتابخانه‌ای، مراجعه به منابع ادبی، سایت‌ها و مقاله‌های علمی استفاده شده است. ابتدا جمع‌ آوری متون و منابع مربوط به موضوع در مطالعه آنها، سپس به بررسی ادعیه و مناجات‌ها و مقایسه آنها پرداخته شده است.
هدف تحقیق
هدف این رساله در واقع شناساندن راه سالم‌تر و صحیح‌تر سلوک و بازنمایی سلوک سالم از سلوکی است که راه به سقر می‌برد و اینکه در جهان تشیع بتوانیم راه صحیح و مبتنی بر معارف شیعه را از راه‌هایی که شبیه و نظیر هستند، باز شناسیم و همچنین آثار شاعران عارف پارسی‌گو را به صورت بهتری معرفی کنیم.
پیشینه تحقیق
منابعی چند، درباره مناجات‌های شاعران یافت می‌شود، اما بیشتر آنها به‌صورت جمع‌ آوری مناجات‌ها است و مجموعه‌ای از نیایش‌های منظوم تدوین کرده‌اند و برای ادعیه نیز منابع فراوانی وجود دارد که به تفسیر دعاها پرداخته و یا تعریف دعا و انواع آن و چگونگی تاثیر بیشتر دعا و برآورده‌شدن حوایج و نیز موانع استجابت دعا بررسی شده اند. برای نمونه به آثاری از استاد علی صفایی حایری درباره دعا وسیر و سلوک می‌توان اشاره کرد که در آنها هدف و شیوه دعاکردن و مضامین بلند دعاهایی چون ابوحمزه ثمالی، دعاهای روزانه حضرت زهرا٬ دعای مکارم الاخلاق ودعای کمیل و… به صورت مفصل بررسی شده و با مطالعه آنها نمودار و تصویری از ادعیه در ذهن خواننده ایجاد می‌شود از آثار ایشان: «بشنو از نی، اخبات، انتظار، نامه‌های بلوغ نظام اخلاقی اسلام، قیام و روش نقد و… را می‌توان نام برد، ولی تاکنون پژوهشی با این اهداف و به ا ین شیوه صورت نگرفته است.
لازم است در پایان این نکته را متذکر شوم که آنچه در جریان تحقیق باعث تأخیر در پیشرفت کار می شد این بود که در ادعیه شیعه باوجود منابع فراوان، موضوعات و مضامین عمدتاً تکراری بود، اما در خصوص مناجات های مثنوی های عرفانی با کمبود منابع مواجه شدم که یاری خداوند و راهنمایی های هوشمندانه و مفید استاد گرامی ام جناب دکتر اسکندری راهگشای بنده در این مهم گردید که لازم می دانم از ایشان سپاسگزاری نمایم.
فصل اول
دعا و مناجات
۱-۱٫ مقدمه
در این فصل کلیاتی درباره دعا و مناجات و نیایش آمده است. در ضمن این تعاریف٬ تفاوت‌ها و شباهت‌های این واژه‌ها بررسی شده و پس از آن دعا از زاویه‌های مختلف به انواع مختلفی تقسیم‌بندی شده است و هر کدام از انواع ادعیه، از منظرهای مختلف بررسی و تفاوت‌ها و شباهت‌های آنها در ادعیه ومناجات‌های شاعران بررسی شده است.
۱-۲٫ پیشینه دعا و مناجات
شاید بتوان نخستین نجوای آدمیان با خداوند تا پگاه آفرینش را در آن زمان پی گرفت که خداوند امانت خویش را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشت و همگان بیمناک از این بار سنگین سرباز زدند؛ اما انسان جسور و بی‌پروا آن را پذیرفت: «و انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حمله الانسان انه کان ظلوماً جهولاً: ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر بر تافتند و از آن هراسیدند؛ اما انسان آن را بر دوش کشید؛ او بسیار ستمکار و نادان بود.»^[۱]
و خدا از او پیمان بر عبودیت خویش گرفت که «الست بربکم قالوا بلی» و او بر ربوبیت حق اقرار کرد که «بلی». بعد از آنکه حضرت آدم به‌عنوان خلیفه الهی در میان تمام آفریدگان برگزیده شد، با عجز و نیاز با پروردگار خود به راز و نیاز پرداخت و آن گاه که به‌خاطر تناول از شجره ممنوعه از بهشت اخراج شد، با ناله و زاری و نیایش طلب مغفرت کرد و خداوند نیز به واسطه رحمت و مهربانی بی‌پایان او را بخشید و مورد لطف خود قرار داد و پس از آن هر چند انسان جایز الخطا،‌ در انتخاب معبود برای راز و نیاز به بیراهه رفت و هر برهه از زمان چیزی را به جای خالق هستی بخش می‌پرستید، اما در فطرت خداجوی خود به دنبال تکیه گاهی می‌گشت که مافوق قدرت او باشد و در سختی‌ها و گرفتاری‌ها به او دل ببندد و از او یاری بطلبد و در خلوت تنهایی با او رازونیاز کند تا بتواند بار امانت، تکلیف، معرفت و عشق الهی را به سر منزل مقصود برساند و خود را بیش از پیش به ربّ خود نزدیکتر کند.
البته انسان گاهی در پرستش معبود به خطا رفته و به جای نیایش با خدای یگانه،‌ گاهی سنگ و چوب و گاهی آتش، گاهی آب یا ستارگان و حتی حیوانات را به جای خالق هستی برگزیده و از آنها یاری خواسته است، اما در ضمیر ناخودآگاه خود آنها را واسطه‌ای برای نزدیکی بیشتر با پروردگار قرار داده تا بتواند اندکی از دور افتادن خود از حلقه الهی را جبران کند.
در ادبیات فارسی به‌ویژه ادبیات عرفانی، نمونه‌هایی می‌بینیم که به شیوایی درباره جدایی انسان از خالق حقیقی خود، داد سخن داده‌اند. در نوشته‌های آنها انسان موجودی است که از خالق خود که همان معشوق اوست جدا افتاده و تمام تلاش او در این عالم، جستن راهی است برای قرب به خداوند متعال.
این تصویر را مولوی در اثر بزرگ خود؛ یعنی مثنوی بدین صورت بیان کرده است: