ماده ۱۰۹۳ ـ هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر زن خود را طلاق دهد زن مستحق مهرالمتعه است و اگر بعد از آن طلاق دهد مستحق مهرالمثل خواهدبود.
ماده ۱۰۹۴ ـ برای تعیین مهرالمتعه حال مرد از حیث غنا و فقر ملاحظه میشود.

ماده ۱۰۹۵ ـ در نکاح منقطع عدم مهر در عقد موجب بطلان است.
ماده ۱۰۹۶ ـ در نکاح منقطع موت زن در اثناء مدت موجب سقوط مهر نمیشود و همچنین است اگر شوهر تا آخر مدت با او نزدیکی نکند.
ماده ۱۰۹۷ ـ در نکاح منقطع هرگاه شوهر قبل از نزدیکی تمام مدت نکاح را ببخشد باید نصف مهر را بدهد.
ماده ۱۰۹۸ ـ در صورتی که عقد نکاح اعم از دائم یا منقطع باطل بوده و نزدیکی واقع نشده زن حق مهر ندارد و اگر مهر را گرفته شوهر میتواند آن را استرداد نماید.
ماده ۱۰۹۹ ـ در صورت جهل زن به فساد نکاح و وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل است.
ماده ۱۱۰۰ ـ در صورتی که مهرالمسمی مجهول باشد یا مالیت نداشته باشد یا ملک غیر باشد در صورت اول و دوم زن مستحق مهرالمثل خواهد بود و در صورت سوم مستحق مثل یا قیمت آن خواهد بود مگر اینکه صاحب مال اجازه نماید.
ماده ۱۱۰۱ ـ هرگاه عقد نکاح قبل از نزدیکی به جهتی فسخ شود زن حق مهر ندارد مگر در صورتیکه موجب فسخ، عنن باشد که در اینصورت با وجود فسخ نکاح، زن مستحق نصف مهر است.
۴-۱-۳ مهریه در آیین زرتشت
ماده۲۱ـ در آیین زرتشتی طلاق اختیاری نیست بنابراین در اجرای مراسم زناشویی مهریه تعیین و قید نمی‌شود.
۴-۲ تمکین و نشوز
۴-۲-۱ تمکین و نشوز در اسلام
تمکین و نشـوز یکى از مباحث حقوق خانواده است. تمکیـن به معناى انجام وظایف زناشویى و نشـوز مقابل آن است. ایـن موضوع وابستگى عمیق به مبحث ریاست خانـواده دارد, و مبـانـى پذیـرفته شـده در آنجـا روشنگـر حـریـم ایـن مـوضـوع است.
نشوز در زوجه عبارت از این است که از اطاعت شوهر آن مقدارش که واجب است خارج شود، مثلا خود را در اختیار او قرار ندهد و چیزهاى نفرت آوری که منافات با تمتع و التذاد شوهر از زن دارد را از خود دور نسازد، حتى در موردى هم که شوهر بقاضاى آرایش از او دارد ترک تنظیف و آرایش نیز از مصادیق نشوز است، و همچنین بیرون رفتن از خانه بدون اذن شوهر و کارهائى دیگر از این قبیل نشوز است، و اما اطاعت نکردن شوهر در کارهائی که شرعا بعهده زن نیست نشوز بشمار نمى آید، پس اگر از خدمت در خانه سرباز زند و در تامین حوائج شوهر حوائجى که مربوط بکام گرفتن از وى نیست از قبیل جاروب کردن یا خیاطى یا طبخ غذا و امثال اینها کوتاهى کند ناشزه نمى شود تا جائى که اگر آب خوردن بشوهر ندهد یا رختخواب نیندازد باز هم ناشزه نیست . (مهریزی/ ۱۳۸۷/ ۲)
تمکیـن و نشـوز غالبـا نسبت به زن به کار مـى رود و آثـار آن در مورد زن, منظور نظر فقیهان و حتى حقوق دانان بـوده است. یعنى از تمکین و نشوز زن سخـن مى گویند نه مرد!! در ایـن نوشتار بر آنیـم تإملـى بر ابعاد این مبحث داشته, در تبییـن برخـى زوایاى مبهم آن بکوشیم. (مهریزی/ ۱۳۸۷/ ۲)
مطـالب را به ایـن شـرح دنبـال مـى کنیـم.
۱ـ سیـرى در قـانـون مـدنـى ایـران در بـاب تمکیـن و نشـــــوز
۲ـ سیرى در منابع فقهى
۳ـ تمکیـن و نشـوز زن
۴- تمکین و نشوز مرد
۵ـ آثار حقوقى تمکین و نشوز
۶ـ ضمانت اجرا در آثار حقـوقى تمکیـن و نشـوز سه عنوان نخست را در ایـن قسمت و سه عنـوان بعدى را در قسمت بعد خـواهیم آورد.
۴-۲-۱-۱ سیرى در قانون مدنى ایران
در قانون مـدنـى ایـران عنـوان تمکیـن و نشـوز به کار نـرفته و حقـوقـدانـان آن را از بـرخـى مـواد استنبـاط کـرده اند:
ماده ۱۱۰۸ ـ ((هرگاه زن بـدون مانع مشـروع از اداى وظایف زوجیت امتنـاع کنـد مستحق نفقه نخـواهـد بود.))
ماده ۱۰۸۵ ـ ((زن مـى تـواند تا مهربها و تسلیـم نشده از ایفإ وظایفـى که در مقابل شـوهر دارد امتناع کند مشروط بر اینکه مهر او حال باشـد و ایـن امتناع مسقط حق نفقه نخـواهد بـود.)) ماده نخست بر نشـوز دلالت دارد. برخى حقـوقدانان از آن تمکیـن عام را نیز استفاده کـرده انـد و ماده دوم را مستنـد بـراى تمکیـن خـاص گرفته اند.
دو ماده دیگر در قانـونمدنـى ایران آمـده که وظایف مشترک زن و مرد را بیان مى کند:
ماده ۱۱۰۳ ـ ((زن و شـوهر مکلف به حسـن معاشرت با یکـدیگرند.))
ماده ۱۱۰۴ ـ ((زوجیـن باید در تشییـد مبانـى خانـواده و تـربیت اولاد خـود به یکـدیگـر معاضـدت نمـایند. ))
۴-۲-۱-۲ سیرى در منابع فقهى
در فقه شیعى, بحث از تمکیـن و نشـوز, ضمــن بحث از مهر, نفقه و قسـم (یکـى از واجبـات شـوهـر) ذکـر مـى شود.
موضوع تمکیـن عنوان مستقلى ندارد. اما از نشوز به طور مستقل یا به همراه قسم و شقاق یا دمى شود.
شیخ طـوسى در کتاب مبسـوط و خلاف براى نشـوز عنـوان مستقل قرار داده است. قبل از وى, ابـن زهره در کتاب غنیه فصلـى مختصـر را به نشـوز و عصیان زن اختصاص داده است. فقیهان متقدم چـون حلبـى, سلار و ابـن بـراج اشـاره اى به بحث داشته انـد. از زمان محقق حلى به این سـو, بحث هاى فقهى در ایـن زمینه انسجام بیشترى یافته و غالبا از تمکیـن و نشوز در بحث مهر, نفقه و قسم و نشوز سخـن گفته مى شود. محقق در کتاب شرایع چنین مشى کرده است. در مختصـر النافع در بحث نفقات و قسـم و نشـوز به مسإله نظر کـرده است. شهیـد اول در لمعه در هر سه مـورد بـدان پرداخته و همیـن شیـوه در کتب فقهى متـاخـر منظور نظر قـرار گــرفته است.
در بحث مهر, آنجـا از تمکیـن سخـن مـى رود که اگـر مــرد مهر را نپـرداخت بـر زن تمکیـن واجب نیست. در بحث نفقه, یکـى از شرایط وجوب نفقه بر مرد, تمکین کامل ذکر مى شود. و در بخـش قسـم بدیـن منـاسبت از نشـوز سخـن مـى رود که نـاشزه حق قسـم ندارد.
بااین همه, در کتب فقهى کنکاشـى پیرامـون تمکیـن و حدود آن به چشـم نمى خورد که بتـوان به گونه اى دقیق و مستدل در اطراف مسإله سخـن گفت و از آن دفاع کرد. مثلا واژه تسلیم یا امکان یا تمکیـن در نوشته هاى فقهى قدیم به چشـم مى خورد اما از آن تعریفى به دست نداده انـد. شاید بتـوان به جزم گفت اولین تعریف از تمکیـن, کلام شهید ثانـى درکتاب مسالک الافهام است. و فقیهان پـس از وى تا حدودى تبعیت کرده اند. نشـوز نیز حالـى بهتر ندارد. زیرا معمـولا به خـروج زن از اطاعت شوهر معنا مـى شود. اما اطاعت از شـوهـر و حریم آن (تمکین), روشـن نیست. ایـن گزارشى فشرده از سیر مسإله در متون فقهى بود.
۴-۲-۱-۳ تمکیـن و نشـوز زن
در کتب فقهى , تمکین را از وظایف زن مـى داننـد, و از تمکیـن مرد سخنى به میان نیامده است. همیـنطور است در قانون مدنى. اما در بـاب نشـوز, فقیهان , آن را تعمیـم داده و به مـــــرد نیز نسبت داده انـد. محقق در شـرایع فـرموده است:
((نشـوز خـروج از طاعت است که گاه از مرد سـر مـى زنـد و گاه از زن)). همیـن معنا را صاحب جـواهر, به تفصل شرح کرده است. با ایـن وصف, از آثار حقوقى نشوز مرد به اختصار و گاه در حد یک جمله سخن گفته اند. (الحلی/ ۱۳۸۹ق/ ۳۸۳)
بدیـن معنا که تعریف را عام گرفته و سپـس از اماره هاى نشوز زن, و آثـار حقـوقـى آن, به تفصیل سخـن گفته اند.
وظایف زن:
۱ـ تمکین جنسى
۲ـ عدم خـروج از منزل بـدون اذن شـوهـر(کاتوزیان/ ۱۳۷۱/۲۱۳،۲۱۴)
۴-۲-۱-۴ تمکین و نشوز مرد
همانگونه که زن در قبالش ـوهر وظایفى دارد, مرد نیز چنان است. و همانطور که زن ممکن است تخلف ورزد مرد نیز ممکـن است, قصـور و تقصیر داشته باشد. در کتب فقه وظایف مرد بدیـن شرح آمده است:

عنوان: مطالعه سیکل تولیدمثلی افعی قفقازی در ماه­های مختلف سال
چکیده
هدف ما از این تحقیق، مطالعه سیکل تولیدمثلی افعی قفقازی در ماه­های مختلف سال است و تاکنون مطالعه­ ای در این وسعت در مورد چرخه تولیدمثلی ماده این گونه در داخل گزارش نشده است. مار قفقازی Gloydius halys caucasicus، گونه­ سمی، خطرناک و زنده­زا و جزءافعی­های حفره­دار می­باشد. این گونه مار به طور گسترده­ای در مناطق مختلف ایران پراکنده است (Latifi, 2000) و زیستگاه آن دراستان­های تهران، گیلان، مازندران، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و سمنان می­باشد (Latifi, 2000;1991 ). در این پژوهش ۴۲ حلقه مار قفقازی ماده در ماه­های خرداد، مرداد و شهریور سال۱۳۹۲ از دو منطقه لار دماوند و طالقان جمع­آوری و از تیر- آبان ماه مورد بررسی قرار گرفتند. این مارها از نظر پارامترهای مورفومتریک جانور، اندازه گیری فولیکول­ها، مراحل رشد فولیکول­ها، ویژگی­های تخمدان­ها و مجرای تولیدمثلی و ذخیره اسپرمی در مجرای تخم بر مورد مطالعه قرار گرفتند واز این طریق جانور ماده بالغ وسیکل تولید مثلی آن مشخص و تعیین شد. نتایج نشان داد، میانگین اندازه طول بدن از پوزه تا منفذ کلوآک(cm1/3±۱/۴۴)، میانگین طول دم از منفذ کلوآک تا انتهای دم(cm9/0±۱/۵)، میانگین وزن جانور(g5/19±۹/۷۶)، میانگین طول مجرای تولید مثلی راست(mm6/36±۹/۱۷۲)، میانگین طول مجرای تولید مثلی چپ(mm7/30±۶/۱۳۰)، میانگین قطر مجرای تولید مثلی راست(mm4/2±۴/۸)، میانگین قطر مجرای تولید مثلی چپ(mm2/2±۸)، میانگین وزن تخمدان راست (g09/0±۳۳/۰)، میانگین وزن تخمدان چپ(mm12/0±۳۳/)، میانگین طول تخمدان راست (mm9/11±۴/۵۴)، میانگین طول تخمدان چپ(mm5/8±۱/۴۱)، میانگین عرض تخمدان راست (mm5/1±۱/۵)، میانگین عرض تخمدان چپ(mm2/1±۲/۵)، میانگین حجم تخمدان راست(mm³2/3465/648)، میانگین حجم تخمدان چپ(mm³2/2817/670)، با بررسی مراحل رشد فولیکول ها از روی سایز آنها مشخص شد فولیکول­های تخمدانی از نوع I(mm3/3-08/2) و mm) II4/8-7/5( و فولیکول­های مجرایی از نوع III(mm9/22- 5/20) وIV( mm8/38-3/29) بودند. همچنین در بررسی وجود اسپرم در مجرای تولید مثلی جانور ماده این گونه افعی در ماه های مورد بررسی، ذخیره اسپرمی مشاهده نشد. به طور کلی به نظرمی­رسد تخمک­گذاری در این افعی ماده از اوایل خرداد تا اوایل تیر ماه اتفاق می­افتد و‌ حاملگی اواسط تیر تا اواخر شهریور ماه رخ می­دهد و زمان زایمان در اواخر شهریور ماه بود و احتمالاً جفت گیری در خرداد ماه انجام گرفته است.

واژگان کلیدی: مجرای تولید مثلی ماده، افعی قفقازی، رشد فولیکولی

فصل اول
کلیات
۱- مقدمه
سرزمین ما در حدود ۱۶۴۸۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. ایران از لحاظ جغرافیایی جانوری پیچیده ترین منطقه آسیای جنوب غربی می­باشد. Stearns در سال (۱۹۸۴) نتیجه گرفت که ویژگی­های زیست نامه خزندگان به شدت تحت تأثیر سایز و فیلوژنی است.
Stearn اطلاعات به دست آمده از ۶۱ گونه مارمولک و مار را آنالیز کرد که شامل ویژگی های زیر بود: میانگین طول پوزه – مخرج ماده های بالغ، سایز کلاچ تخم(clutch) سن بلوغ، وضعیت تولید مثل و تعداد بچه ها در هر سال می­باشد. در بررسی های زیست نامه­ای؛ بهترین سنجش کلی سایز بدن، وزن است.آن تنوع بیشتری در ویژگی های زیست نامه ای را نسبت به دیگر سنجش ها و مقیاس ها توضیح می دهد و مستقیم به فیلوژنی حیوان مرتبط است(Western, 1979; Lindstedt and Calder 1981; Western and Seemakula 1982).اگرچه اطلاعات طول خیلی فراوان تر ازاطلاعات وزن در نوشته است، طول مقیاس ضعیف سایز بدن در میان گونه خزندگان می­باشد. و مارها غالباً به علت عوامل مختلف طبیعی مثلاً اختلاف شدید درجه حرارت در فصول مختلف یا کمیاب بودن شکار برای تأمین غذا از منطقه ای به منطقه دیگر مهاجرت می­ کنند.امروزه برای حفظ گونه های جانوری که در معرض انقراض و همچنین دسترسی آسان به نژاد جانوری مورد استفاده در تحقیق و تولید فرآورده های بیولوژیک، از روش­های جمع آوری، ذخیره و نگهداری سلول های جنسی و جنینی جانوران و بکارگیری این سلول ها برای انجام باروری های یاری شده و تکثیر آزمایشگاهی جانوران استفاده می­ شود(مشیری،۱۳۹۰).شرایط آب وهوایی وزیست محیطی تاًثیر به سزایی بر پارامترهای تولید مثلی جانور دارد. افعی قفقازی Gloydius halys caucasicus، از مارهای سمی و زنده زا و افعی­های حفره­دار باانتشار جغرافیایی در مناطق کوهستانی و جنوب غربی و جنوب شرقی دریای خزر، جنوب شرقی آذربایجان، مناطق جنوبی ترکمنستان، شوروی سابق، شمال ایران و در منتهاالیه شمال غربی افغانستان و پراکندگی آن در استان های تهران، گیلان، مازندران، گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی و سمنان می­باشد.

( Farzanpey, 1990; Lati i M, 1991; Lati i M, 2000).
ازاین مار برای تولید فرآورده ­های بیولوژیک همچون سم وسرم­های درمانی ضد مار گزیدگی استفاده می شود. آنزیم های موجود در این سم نیز اهمیت دارویی دارد (Johnson et al., 2004 Gist D et al., 2000). هدف ما از این تحقیق، مطالعه سیکل تولید مثلی و شناسایی وضعیت تولیدمثلی افعی قفقازی ماده ایران است. تاکنون مطالعه ای در مورد چرخه تولیدمثلی این گونه در کشور گزارش نشده است. سیکل تولید مثلی مار ماده شامل مطالعه پارامترهای مورفومتریک، اندازه گیری فولیکول ها، مراحل رشد فولیکول ها، بررسی ماکروسکوپی تخمدان ها و مجاری تولیدمثلی و ذخیره اسپرمی در مجرای تخمیر می باشد.
۱-۲- کلیات تحقیق
مطالعات روی جانور افعی قفقازی ماده Caucasicus به منظور شناخت بهتر، شناسایی خصوصیات و ویژگی های رفتاری، مورفولوژیکی و تولید مثلی صورت می­پذیرد و تاکنون مطالعات اندکی در مورد این گونه گزارش شده است. مطالعه چرخه تولید مثلی که به بررسی پارامترهای موفولوژیکی و تولید مثلی می پردازد در این زمینه می ­تواند، مفید واقع شود. با توجه به این موضوع که در موسسات سرم سازی و واکسن سازی ایران از سم ­مارها برای ساخت سرم و تحقیقات دارویی استفاده می­ شود، اکثر تحقیقات انجام گرفته در مورد مکانیسم واثر سم می­باشد و مطالعات روی سیستم داخلی مار اعم از سیستم تولید مثلی، نحوه جفت­گیری، لقاح مصنوعی، تشخیص بافتی و…… به ندرت انجام شده است. مطالعات موفولوژیکی و فیزیولوژیکی مارها، راهی برای شناخت بهتر جانور و استفاده از اطلاعات به دست آمده در جهت حفظ، تکثیرو نگهداری آنها و در نهایت استفاده از محصولات این جانداران در فرآیندهای داروسازی و پزشکی می­باشد.

فصل دوم
مروری بر منابع
۲-کلیات درباره خزندگان
درباره پیدایش خزندگان نظرها و عقاید مختلفی وجود دارد. مطالعه فسیل شناسی ثابت می کند که این جانوران بیش از یکصد میلیون سال پیش (۱۳۵- ۶۵میلیون سال) و قبل از ظهور پستانداران در کره زمین وجود داشته اند (لطیفی، ۱۳۷۹).از نظر جنین شناسی، خزندگان از ماهی ها و دوزیستان متمایز هستند. این جانوران در مرحله از زندگی دارای پوسته سختی می­باشند. خزندگان مانند پرندگان و پستانداران دارای کیسه جنینی هستند. حرارت بدن پرندگان و پستانداران با تنظیم شدن متابولیسم بدن تأمین می گردد ولی خزندگان قادر به انجام این عمل نیستند لذا سرما و گرما را با حرکت خودشان از محیط زیست کسب می کنند. بطور کلی ممکن است خزندگان را به دارا بودن کیسه جنینی اکتودرمی معرفی کرد و مشخصات زیر را به آنها نسبت داد:
سطح بدن از پوست شاخی و خشک پوشیده است. جلد معمولاً دارای پولک و غده پوستی است. غالباً دو جفت زائده حرکت در این جانوران به چشم می­خورد. زوائد حرکتی لاک پشت آبی به صورت باله تغییر شکل یافته است و جانور در هنگام شنا کردن در آب از آنها استفاده می­ کند. دست و پا در مارمولک ها بسیار کوتاه و در مارها کاملاً از بین رفته است. خزندگان به دلایل زیر از دوزیستان کامل تر هستند:
۱) پوست پولک دار بوده و مقاومت جانور را در محیط خشک افزایش داده است.
۲) زوائد حرکتی در این جانوران برای حرکت نسبتاً سریع بکار می رود.
۳) دیواره ناقص بطن ها، تا حدودی خون روشن را از خون تیره مجزا می­ کند.
۴) اسکلت به طور کامل استخوانی شده است.
۵) تخم خزندگان از وجود غشاء و پوسته بهره مند است.
بدن مار یا سوسمار و اغلب مارمولک ها کشیده است و از سر، گردن، تنه و دم مشخص و چهار زائد حرکتی تشکیل می یابد. بدن لاک پشت را دو لاک سخت برای محافظت بدن می پوشاند و سر، ضمائم حرکتی و دم به داخل آن کشیده می شوند. مارها از جثه باریک و استوانه ای برخوردارند و فاقد زوائد حرکتی هستند. امروزه شش گروه از رده خزندگان در دنیا زیست می­ کند. بیست و دو گونه سوسمار از رده کروکودیلیا (Crocodilia) و یک گونه مارمولک مانند یا مارمولک یال دار به نام تواتارا (Tuatara) از رده رینکوسفالیا Ryncho Cephalia و سفره مار از خانواده انگویده (Anguidae) به نام افی ساروس Ophisaurus و بالاخره بزرگترین رده خزندگان بنام اسکواماتا (Squamata) که شامل سه گروه مارمولک های کرمی شکل Amphisba enians، مارمولک های Lizards و مارها Snakes می­باشند.
۲-۱- مارها
مارها از رده سوسماریان (Sauropsid)، زیر رده دوکاران (Diapsida)، فرو رده پولک سوسمار شکلان(Lepidosauromorpha)، بالا راسته پولک سوسماران (Lepidosauria)، راسته پولکداران (Squamata)، زیر راسته ماران (Serpentes) هستند (سی، کنت، ۱۳۸۵).
۲-۱-۱- جایگاه مارها در طبقه بندی
خزندگان اولین مهره دارانی هستند که با بیش از ۷۰۰۰ گونه فضای بزرگی از زیستگاه های آبی و خاکی را اشغال می کنند. قدمت خزندگان بیش از ۱۶۰ میلیون سال است. امروزه چهار گروه از خزندگان باقیمانده اند؛ اولین گروه ها مارها و مارمولک ها از راسته اسکواماتا هستند، دومین گروه کروکودیل ها هستند، که به مدت ۲۰۰ میلیون سال زنده ماندند، که احتمال از بین رفتن آنها به وسیله انسان وجود دارد. گروه سوم به لاک پشتان از راسته تستودینه تعلق دارند. گروه آخر tuatara در نیوزلند هستند. مار خزنده ای فلس دار و مهره دار است که با مارمولک خویشاوندی نزدیک دارد.
۲-۱-۲- زیستگاه مارها
مارها به جز قطب جنوب تقریباً در سایر قسمت های دنیا وجود دارند. اغلب مارها روی زمین یا زیر زمین زندگی می کنند اما برخی از انواع آنها هم وجود دارند که درختان یا آب را برای زندگی انتخاب می­ کنند. کنار رودخانه ها و مرداب ها نیز مکان مورد علاقه آنهاست.
۲-۱-۳- تشخیص و طبقه بندی مارها
مارها انواع سمی، نیمه سمی و غیرسمی دارند. شناسایی مارهای سمی از غیر سمی فرم ظاهری، پولک ها و دندان ها بهترین راهنما هستند. حرکت مارهای سمی بسیار آهسته است. مارهای سمی سر مثلثی شکل و پهن تر از گردن دارند. یک سوراخ (حفره) بین چشم ها و بینی آنها وجود دارد که گیرنده حرارت و ارتعاش است، مردمک آنها بیضی و عمودی است، در فک فوقانی دارای ۲ عدد دندان نیش غیرمتحرک و بعضاً متحرک هستند. در مارهای غیرسمی معمولاً سر مار به اندازه بدن در امتداد آن قرار دارد و از پولک های مشخص و درشت پوشیده شده است و حرکت آن سریع است. در حدود ۳۰۰۰ گونه مار در سطح جهان فقط ۴۰۰ گونه آنها سمی می باشند و از میان آنها فقط ۵۰ گونه خطرناک بوده و می توانند برای انسان مشکل ساز باشند.
۲-۱-۴- اهمیت ویژگی های ریختی مارها
ویژگی های ریخت شناسی بیشتر برای تشخیص گونه و زیرگونه مورد استفاده قرار می گیرد. برای تشخیص و رده بندی مارها از ویژگی هایی مانند رنگ، طرح، شکل و تعداد برخی از پولک ها، شکل استخوان های سر و نیز می توان از اندازه گیری ها استفاده کرد (فرزان پی، ۱۳۶۹).
۲-۱-۵- پوشش بدن مارها
پوشش بدن مارها از دو بخش اپیدرم و درم تشکیل شده است (جزایری، ۲۰۱۲؛ فرزان پی، ۱۳۶۹). پوشش بدن مارها مانند سایر خزندگان دارای پوستی غیرقابل نفوذ اند و بنابراین هیچ نقشی در تنفس آنها ندارد و نیز هیچ غدد ترشحی در پوست آنها یافت نمی شود (Bently et al., 1996).
۲-۱-۶- خصوصیات اختصاصی بدن مارها
مارها فاقد دست، پا، جناغ سینه و استخوان لگنی هستند.
۲-۱-۶-۱- اسکلت
اسکلت مارها خیلی پیچیده نیست زیرا مارها فاقد و دست و پا هستند. بدن مارها از مهره های متعددی تشکیل شده است. مارها تعداد زیادی دنده دارند که بالغ بر یک صد عدد است. دنده ها خیلی محکم به مهره ها متصل شده و از جلو آزاد بوده به جناغ سینه اتصال ندارد در حقیقت مارها فاقد استخوان جناغ سینه هستند. حرکت آرواره در مارها بسیار خیره کننده است. آرواره بالا در انسان ثابت است ولی در مارها آرواره بالا توسط رباط های ماهیچه ای به جمجمه متصل است و قابلیت تحرک زیادی دارد. آرواره پائین به وسیله ماهیچه و پوست به هم متصل هستند که اجازه می دهد به طور مستقل باز شود. آرواره پائین و بالا به وسیله استخوان کوادرات به یکدیگر متصل هستند که قادر است دو آرواره را به اندازه ۱۵۰ درجه باز کند.
۲-۱-۶-۲- ارگان های حسی
ارگان های حسی در مار منحصر به فرد است و با پستانداران و دیگر حیوانات متفاوت است. مارها از حس بویایی و لامسه بسیار قوی برخوردارند.
۲-۱-۶-۳- بینایی
چشم مارها فاقد پلک است ولی همیشه با یک غشای نازک و شفاف محافظت می شود و در هر بار پوست اندازی تعویض می شود. بیشتر مارها بینایی نسبتاً ضعیفی دارند. مارها رنگ ها را نمی توانند ببینند اما چشم آنها به رسپتورهای نوری مجهز است. پیچیدگی چشم در بین گونه های مار متفاوت است و به شیوه زندگی آنها بستگی دارد. برای مثال مارهایی که در زیرزمین زندگی می کنند چشم های ساده ای دارند و تنها توانایی تشخیص رنگ های سیاه و سفید را دارند، اما مارهایی که در روی زمین زندگی می کنند بینایی قوی تری دارند.
۲-۱-۶-۴- شنوایی
مارها فاقد گوش خارجی ولی دارای گوش داخلی هستند و جدیداً مشخص شده که فرکانس های پایین (۱۰۰ تا ۷۰۰ Hz) را به خوبی می شنوند، مارها همچنین به ارتعاشات زمین حساس هستند.
۲-۱-۶-۵- بویایی
در بیشتر مارها حس های شیمیایی، بینایی و شنوایی برای شکار طعمه به کار گرفته می شود. در بخشی از اندام بویایی مارها عضوی به نام اندام جاکوبسن وجود دارد که یک جفت اندام گودال مانند در سقف دهان است. این اندام دارای پوششی از اپیتلیوم بویایی است که دارای عصب بویایی می باشد. وقتی مار ضربه های ملایمی با زبان به اطراف می زند، ذرات بودار را به دو حفره موجود در سقف دهان به نام اندام جاکوبسون منتقل می کند و سپس وارد محفظه بویایی می شود. سپس اطلاعات به مغز منتقل می شود. زبان تنها برای این پروسه استفاده می شود و مارها حس چشایی ندارند. برخی مارها دارای یک حس ششم نیز هستند که پستانداران و دیگر خزندگان فاقد آن هستند و آن اندام حفره مانندی در بین چشم و بینی می باشد که حفره یا پیت نام دارد. یک پیت دارای دو محفظه می باشد. یک محفظه داخلی که به طور طبیعی دمای داخلی مار را تنظیم می کند و دیگری محفظه خارجی که دمای خارج را احساس می کند.
۲-۱-۶-۶- پوشش خارجی
بدن مارها توسط فلس های کراتینی و نفوذ ناپذیری پوشیده شده است. کراتین ماده ای است که در دیگر حیوانات هم وجود دارد مانند فلس ماهی ها، پرندگان و موی پستانداران. یکی از وظایف آن جلوگیری از هدر رفتن آب از طریق پوست بدن است. پوست بدن مارها منعطف نمی باشد، اما وقتی لازم باشد مانند زمانی که غذای بزرگی خورده است کشیده می شود.
۲-۱-۶-۷- سیستم گردش خون

اغذیه

منبع: رفیعیان، ۱۳۸۹، ۱۶.
علاوه بر این در شهرهاى بزرگ جهان نیز مانند لندن، نیویورک، برلین و شهرهاى کوچک­ترى مانند آستین تگزاس و نیوکسل توسعه اقتصاد خلّاق به یک اولویت راهبردى تبدیل شده است. اما این اولویت فقط براى ایجاد فرصت­هاى تولید ثروت و اشتغال نیست. بلکه فعالیت­هاى خلاق و فرهنگى باعث افزایش کیفیت زندگى شهرى مى­شوند ، به کیفیت زندگى در محلات کمک می­ کنند، باعث توانمندى تفکر نوآورانه و حل مساله در سراسر بخش­هاى اقتصاد می­شوند و به هویت شهر در مواجهه با رقابت فزاینده براى استعدادها، سرمایه­گذارى و بازشناسى هویتى شکل می­ دهند. همچنین فعالیت­هاى خلاقانه و فرهنگى وسیله­اى قدرتمند براى توسعه اجتماعى هستند و فرصت­هایى را براى محلات و گروه­­هاى اجتماعى که دچار وضعیت نامساعدى مى­باشند، فراهم مى­سازند.
۲-۱۲-۲- سابقه مطالعات شهرهای خلّاق در ایران
موضوع شهر خلاق موضوعی روزآمد است که این روزها در ایران و به شکل عملیاتی در اختیار سازمان میراث فرهنگی در حال شکل­ گیری است. و در جستجوی سابقه شهرهای کشورمان، اسنادی مربوط به نامه­ی کمیسیون ملی یونسکو با استانداری فارس را می­توان مشاهده کرد که در آن درخواست شده، مقدمات معرفی شهر شیراز با سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) فراهم شود. در صورت عملی شدن این موضوع شیراز نخستین شهر ایران در مجموعه شهرهای خلّاق یونسکو می­ شود. براى ثبت نهایی شیراز در بخش ادبیات شهرهای خلاق یونسکو، لازم است ضوابط ویژه­ای مانند امکان برگزاری برنامه های هنری و جشنواره های ادبی، انتشارات فعال، واحدهای ادبیات در دانشگاه، کتابخانه و فروشگاه هاى مهم کتاب برپا شود(رفیعیان، ۱۳۸۹، ۱۶).
۲-۱۳- جمع­بندی
اولین کسى که بحث مناطق و شهرهاى خلّاق را مطرح کرد، ریچارد فلوریدا است. او در سال ۲۰۰۲ اولین کتاب خود را با عنوان کریتیو کلس (creative class) به چاپ رساند و پس از آن در سال ۲۰۰۵ کتاب دیگرى را براى تقویت موضوعش منتشر کرد. آن چه که در مورد شهر خلّاق با توجّه به ادبیّات نظری می­توان ذکر کرد این است که شهر خلّاق رویکردی فرهنگی در توسعه شهری است. در این رویکرد شهر باید بتواند محیطی جذّاب برای جذب و پرورش استعدادها، نوآوری ها وایده ها باشد و بتواند از ایده و خلّاقیت افراد چه افراد خاص و ویژه مثل هنرمندان، دانشمندان، نویسندگان و چه از ایده­های شهروندان عادی در جهت حل مسائل اساسی و نیز در جهت پایه­ریزی رشد و توسعه­ای خلّاق بهره ببرد. در این نگرش­، فرهنگ پایه اصلی توسعه محسوب می­ شود و سایر بخش­ها از آن متأثّر است بطوری که اساس اقتصادی این شهرها نیز بر پایه فرهنگ و منابع فرهنگی است و از مفاهیمی چون صنایع فرهنگی، صنایع خلّاق و اقتصاد خلّاق سخن به میان می آید . جذب و پرورش استعدادها و ایده­ ها نیازمند محیطی تنوع­پذیر، بردبار و باز است. بطوریکه افراد خلّاق بتوانند به راحتی در آن فعالیّت و کار کنند. یک شهر خلّاق باید بتواند گروه ­های مختلف اجتماعی با فرهنگ­های مختلف را در خود پذیرا باشد. چرا که وجود یک جمعیّت متنوّع با ایده­های گوناگون شانس ظهور خلّاقیت را افزایش می­دهد. لازمه این کار نیز تنوّع بخشیدن به فرصت­های اشتغال، کار و تفریح است. اگر شهری موفّق به جذب افراد خلّاق و به کارگیری آن­ها در مدیریت، اقتصاد و صنایع فرهنگی باشد می ­تواند در صحنه رقابت و توسعه اقتصادی نیز موفّق عمل نماید. در نهایت باید گفت رویکرد شهر خلّاق با نگاهی خلّاقانه به امکانات و مسائل موجود، حلّ خلّاقانه مسائل و استفاده هوشمندانه ازفرصت­ها و امکاناتی که به نظر شاید کم اهمیّت جلوه نمایند را مد­نظر دارد.

شکل ۲-۳- مدل مفهومی تحقق محلات خلاق در شهر بناب
معیارهای شهر خلاق
کیفیت زندگی
سرمایه اجتماعی
نوآوری
سرمایه انسانی خلاق
تعداد فرهیختگان و هنرمندان
تعداد دانشجویان
شاغلان دارای تحصیلات عالی
تعداد نخبگان علمی
مهاجرین وارد شده برای تحصیلات عالی
میزان تراکم جمعیت
تعداد واحدهای تحقیق و توسعه
تعداد محققان واحدهای تحقیق و توسعه
تعداد اختراعات
تعداد پارک­ها و مراکز رشد علم و فناوری
تعداد خوشه­های صنعتی
فعالیت­های تحقیق و توسعه
مشارکت اجتماعی
علاقه فراوان به جامعه
اعتماد اجتماعی
تعاون و همیاری
شرکت در شبکه روابط اجتماعی
فرهنگ و گردشگری
اوقات فراغت
وضعیت زیست محیطی
وضعیت اقتصادی
وضعیت کالبدی

تحقق محلات خلاق
فصل سوّم
(مواد و روش ها)
۳-۱- مقدمه
یکی از مهم‌ترین بخش‌های یک تحقیق علمی بخش مواد و روش‌های مورد استفاده می‌باشد. در این فصل از روش‌های بکار گرفته شده برای تجزیه و تحلیل داده‌ها بحث خواهد شد. مواد و روش­های این تحقیق بر اساس فرضیات مطرح شده انتخاب شده ­اند. در این فصل ابتدا به روش شناسی تحقیق (روش‌های گرد آوردی اطلاعات) پرداخته شده است. سپس با معرفی متغیرها و شاخص‌های مورد مطالعه به روش‌های مورد استفاده برای ارزیابی میزان تحقق­پذیری مولفه­های شهر خلّاق برای ۱۳ محله شهر بناب پرداخته خواهد شد. این روش‌ها عبارتند از مدل تاپسیس جهت ارزیابی میزان خلّاقیت و در نهایت میزان برخورداری همچنین برای ارتباط بین متغیرها، آزمون­های آمار استنباطی مانند ضریب رگرسیون چندمتغیره پرداخته خواهد شد. برای این کار از روش‌های تصمیم ­گیری چند شاخصه بهره گرفته شده است. از آنجایی که مقایسه نواحی یک شهر از نظر برخورداری از یک یا چند شاخص توسعه، به دو صورت ممکن انجام گیرد. اول مقایسه موردی، یعنی هر بار از نظر یکی از شاخص‌ها میزان توسعه و برخورداری هر منطقه را مشخص کنیم که این کار نه منطقی است و نه به صورت واقعی میزان برخورداری و توسعه را در یک ناحیه را نشان می‌دهد؛ و دوم اینکه با یک مقایسه عمومی و انتخاب چندین شاخص که نمایانگر آثار توسعه در نواحی باشند. ابتدا کمیتی را برای هر منطقه مشخص می‌کنیم و بعد بر طبق این کمیت به رتبه ­بندی نواحی می‌پردازیم. برای این کار به روش‌های علمی نیاز داریم تا مجموع شاخص را باهم تلفیق کرده و موقعیت هر منطقه را نسبت به مناطق دیگر را بدست بیاوریم. روش‌های علمی متعددی در این زمینه وجود دارد یکی از مهم‌ترین روش‌های رتبه ­بندی مدل‌ها هستند که در سال‌های اخیر مورد توجه و استفاده زیاد برنامه­ ریزان قرار گرفته است. در این قسمت روش انتخاب شده تاپسیس می‌باشد بعد از رتبه ­بندی نواحی در مرحله بعدی به ارزیابی برخورداری و پتانسیل محلّات شهر بناب از مولفه­­های شهر خلّاق پرداخته خواهد شد. برنامه­ ریزی در هر محیط و زمینه­ای اعم از اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیطی مستلزم داشتن شناخت لازم از چند و چون ویژگی­هایی آن محیط است. به عبارتی دیگر می­توان گفت از آنجائی که مساله­یابی و مساله شناسی بخش مهمی در شروع هر تحقیق علمی هستند، شناخت ویژگیهای محیط و تجزیه و تحلیل آنها در جهت شناخت صحیح مسائل و مشکلات ضروری است. شناخت مسائل و مشکلات و اولویت­ بندی آنها می ­تواند ما را در شناسایی مولفه­هایی که برای حیات سیستم اساسی هستند، کمک نماید. از سوی دیگر، با توجه به محدودیت منابع مالی و امکانات، شناسایی صحیح مسائل و اولویت­ بندی آنها می ­تواند با اختصاص منابع و امکانات به نقاط اساسی و تاثیر­گذار در حیات سیستم، زمینه را برای رشد و توسعه بهتر و کارآمدتر سیستم در آینده فراهم نماید. از این رو به شناخت وضع موجود سیستم(شهر) به لحاظ ویژگی­هایی طبیعی، ژئومورفولوژیکی، اقلیمی همراه با خصایص جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی شهر و شهرستان بناب می­پردازیم.
۳-۲- روش­شناسی پژوهش
روش‌های گوناگونی برای گردآوری اطلاعات وجود دارد که باید متناسب با موضوع برگزیده شوند. در این تحقیق از روش‌های متعددی برای تجزیه تحلیل داده‌ها برگزیده شده است. برای شروع بحث در مورد روش‌ها ابتدا به معرفی جامعه آماری و شاخص‌ها و متغیرها و روش‌های بدست آوری این شاخص‌ها پرداخته خواهد شد.
۳-۲-۱- جامعه آماری و محدوده پژوهش
همان­طور که در عنوان پژوهش ذکر شده است، محدوده مورد مطالعه شهر بناب که یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان­شرقی می‌باشد، انتخاب شده است. جامعه آماری مورد مطالعه، کلیه‌ی محلات سطح شهر بناب در سال ۱۳۹۰ می‌باشد. که شامل ۱۳ محله می‌باشد.
۳-۲-۲- روش‌های گردآوری اطلاعات
روش‌های مورد استفاده برای بدست آوردن اطلاعات در مورد موضوع مورد مطالعه وجود دارد. در زیر به نوع داده‌ها و روش‌های گرداوری آن‌ها اشاره شده است.
۳-۲-۲-۱- مطالعات کتابخانه­ای و اسنادی:
در این بخش به جمع­آوری اطلاعات جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و تاریخی و … در مورد شهر بناب از مراکز علمی و کتابخانه­ای موجود در سازمان‌های مختلف در داخل کشور و منابع نظری و علمی موضوع گردآوری گردیده است، آمارهای جمعتی مربوط به محلات سطح شهر از طریق نسبت­سازی آمار طرح تفصیلی (که مربوط به سال ۱۳۸۲ است) نسبت به نتایج سرشماری نفوس و مسکن شهر بناب سال ۱۳۹۰ تهیه گردیده است، همچنین از آمار سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۰ و از اطلاعات طرح جامع و طرح تفصیلی شهر بناب استفاده شده است(جدول ۳-۱).
جدول۳-۱: مساحت و جمعیت محلات شهر بناب بر اساس محله­بندی طرح تفصیلی سال ۹۰- ۱۳۸۲

۴- تغییر نقش دولت از حالت دستوری به شکل پیشنهادی.
برای تحقق دولت الکترونیکی و چگونگی اطلاع‌رسانی و ارائه خدمات، مدل‌های مختلفی تاکنون ایجادشده است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود. [۲]

۱-۱-۲- مدل‌های اطلاع‌رسانی و ارائه خدمات دولت الکترونیک

1. 1. مدل انتشاری: مبنای این مدل، انتشار اطلاعات دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی برای همه اقشار جامعه است تا بر اساس آن بتوانند بهتر تصمیم‌گیری کنند. این مدل به شهروندان کمک می‌کند که بدانند چه خدمات دولتی ارائه می‌شوند و چگونه می‌توان به آن‌ها دسترسی پیدا کرد. همچنین در این مدل، اطلاعات مربوط به اقدامات و عملکرد دولت در اختیار حوزه وسیع‌تری از مردم قرار می‌گیرد.

مزیت این مدل آن است که یک شهروند مطلع بهتر می‌تواند از خدمات ارائه‌شده استفاده کند. استفاده از این مدل وضعیت فقدان اطلاعات که در کشورهای درحال‌توسعه متداول است، را اصلاح می‌کند. از ویژگی‌های اصلی این مدل عبارت‌اند از:

• • قرار دادن قوانین و مقررات دولتی به‌صورت online

• • در دسترس قرار دادن نام، آدرس، پست الکترونیکی و شماره تلفن و فاکس ادارات و سازمان‌های دولتی و اطلاعات خدمات ارائه‌شده توسط آن‌ها به‌صورت online

• • در دسترس قرار دادن اطلاعاتی از قبیل طرح‌ها، بودجه، هزینه و گزارش عملکرد سازمان‌های دولتی به‌صورت online

1. 1. مدل جریان اطلاعات حساس: این مدل مبتنی بر انتشار اطلاعات حساس موردنیاز مخاطبان خاص است. اطلاعات حساس در یک دولت ناکارآمد به سهولت در دسترس قرار نمی‌گیرند. به‌عنوان‌مثال می‌توان اطلاعات مربوط به فساد درباره یک سازمان یا زیرمجموعه‌های آن را به‌صورت online به سازمان‌های بازرسی اطلاع داد و یا اطلاعاتی را در اختیار گروه‌های خاصی قرارداد که معمولاً افشا نمی‌شوند، مانند اطلاعات در مورد اثرات مخرب زیست‌محیطی صنایع مختلف.

1. 1. مدل تحلیل مقایسه‌ای: این مدل برای کشورهای درحال‌توسعه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این مدل نقاط ضعف و قوت دولت باهم مقایسه شده و جنبه‌های مختلف نقاط ضعف و اثر آن بر مردم بررسی و تحلیل می‌شود. این مقایسه را می‌توان دریک بازه زمانی انجام داد تا بتوان با تحلیل وضعیت گذشته و آینده، میزان اثربخشی را تعیین نمود.

این مدل بر استفاده از ICT برای به دست آوردن اطلاعات در دسترس در حوزه عمومی یا خصوصی و مقایسه آن با مجموعه اطلاعات شناخته‌شده مبتنی است. نتیجه این مقایسه یادگیری و استدلال‌های راهبردی است. در این مدل به‌طور پیوسته بهترین روش‌ها در قلمرو دولت جمع‌ آوری می‌شوند و سپس به‌عنوان معیاری برای ارزیابی سایر روش‌های به کار گرفته‌شده مورداستفاده قرار می‌گیرند.

1. 1. مدل مشارکت عمومی: این مدل یکی از رایج‌ترین مدل‌های دولت الکترونیکی است و به کمک آن می‌توان بر روندهای عمومی تصمیم‌گیری، تأثیر گذاشت. این مدل روی جریان برنامه‌ریزی و هدایت اطلاعات بنا شده است و به ساختن گروه‌های مجازی کمک می‌کند که می‌توانند اقداماتی را در دنیای واقعی انجام دهند. توانایی این مدل در تنوع ایده‌ها، تخصص‌ها و منابع نهفته در جوامع مجازی حاصل از این شبکه‌بندی است.

این مدل قادر است منابع انسانی و اطلاعات را فراتر از مرزهای جغرافیایی، سازمانی و دیوان‌سالاری بسیج کند. بعضی راه‌های به‌کارگیری این مدل به شرح زیر است:

• • • • حمایت از بحث‌های عمومی در مورد مباحثی که از اقبال عمومی بیشتر برخوردارند.

     

    • • ایجاد گروه‌های فشار در مورد مسائل کلیدی برای اینکه تصمیم گیران را مجبور کنند که ملاحظات خود را بیان کنند.

     

    • • انتشار عقاید گروه‌هایی که در تصمیم‌گیری دخیل نیستند به حوزه عمومی.

     

    • • تسهیل مشارکت وسیع‌تر در فرایند تصمیم‌گیری.

     

    • • تشکیل گروه تخصصی در موارد خاصی که اطلاعات متمرکز برای کمک به تصمیم گیران وجود ندارد.

     

     

1. 1. مدل ارائه خدمات به‌صورت تعاملی: این مدل نسبت به مدل قبلی از توانایی بیشتری برخوردار است و امکان مشارکت مستقیم اشخاص در فرآیندهای دولتی را فراهم می‌کند. در این مدل کانال ارتباطی دوطرفه‌ای میان شهروندان و دولت ایجاد می‌شود.

اساساً فناوری اطلاعات و ارتباطات این قابلیت را دارد که هر شخص وارد شبکه دیجیتال شود و ارتباط تعاملی (دوطرفه) برقرار کند. در این مدل از قابلیت‌های ICT برای امور دولت به‌طور کامل استفاده می‌شود و می‌تواند منجر به شفافیت بیشتر فرایند تصمیم‌گیری شود.
بعضی راه‌های به‌کارگیری این مدل به شرح زیر است:

• • برقراری کانال ارتباطی دوطرفه با تصمیم گیران کلیدی.

• • انجام رأی‌گیری الکترونیکی برای انتخاب مسئولانی که می‌بایست با رأی مردم انتخاب شوند.

• • انجام نظرسنجی در مورد موضوعاتی که مورد توجه عمومی هستند.

• • دریافت شکایت، پیشنهاد و گزارش‌های مردمی توسط کارمندان معتمد.

• • برقراری دولت غیرمتمرکز.

• • ارائه خدمات دولتی به‌صورت online از قبیل بیمه، مالیات، تدارکات دولتی، پرداخت و آموزش.

بین المللی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در ایران برای حفظ منافع ملی و حق حاکمیت بر منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی نیز الزامی و اجتناب ناپذیر می باشد. و لزوماً ضرورت تهیه و تصویب نظام جامع حفاظت و مدیریت منابع ژنتیکی کشور و تنظیم فرآیندهای مربوط به چگونگی دسترسی و بهره برداری از این منابع را از نظر نگارنده مورد توجه می باشد.

منابع و ماخذ
الف- فارسی
آرن، ای گیر، پسامدرنسیم و بحران زیست محیطی، ترجمه عرفان ثابتی، نشر چشمه، ۱۳۸۰.
ابراهیم گل، علیرضا ، «حق بر غذا پیش شرط تحقق سایر حقوق»، مجله حقوق بین المللی، ۱۳۸۷، ش ۳۹ ۲۴۴-۲۲۱.
ابراهیمی، محمدصادق، « توسعه پایدار کشاورزی »، ماهنامه جهاد، ۱۳۸۶، ش ۲۵.
اطاعت، حسن، « بیوتکنولوژی و حفاظت منابع ژنتیکی، دیدگاه جدید در افزایش تولید وکیفیت مواد غذایی »، اقتصاد کشاورزی و توسعه، ۱۳۷۷، ش ۲۱ ۲۴۳-۲۲۳.
امیر ارجمند، اردشیر، «حفاظت از محیط زیست و همبستگی بین المللی»، مجله تحقیقات حقوقی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی ، ۱۳۷۴، ش۱۵، ۴۳۶-۳۲۳.
انصاری، محمدباقرو شکورا حاجی علی اورک پور، «بررسی حق برغذا به عنوان یکی ازحقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی»، مطالعات حقوق بشر اسلامی، ۱۳۹۲، ش ۳ ۱۸۰-۱۴۳.
بوتکین، ژان، شناخت محیط زیست، ترجمه عبدالحسین وهاب زاده، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، ۱۳۸۲.
بوذر جمهری، خدیجه، «دانش بومی در توسعه روستایی پایدار» ، مجله جغرافیا و توسعه، ۱۳۸۲، ش ۲ ۲۰-۵.
بهنیا، محمدرضا، و مهدی محمدی، « کاربرد روش های بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک درعلوم زراعی و اصلاح نباتات »، مجله زیتون، ۱۳۷۳، ش ۱۲۳، ۴۰-۴۱
بیگ زاده ، ابراهیم ، حقوق سازمان های بین المللی، انتشارات مجد، ۱۳۸۹.
توحیدی، احمدرضا ، « حق صلح و حق محیط زیست »، مجله ی پژوهش های حقوقی، ۱۳۸۰، ش ۱.
حبیبی، محمد حسن، حق برخورداری از محیط زیست سالم به عنوان حق بشریت، مجله حقوقی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ش ۶۰ ، ۱۳۸۲.
حق شناس، محمد و سید محمد حسین ذاکوی ، « جستجوی مفاهیم اخلاق زیست محیطیدر آموزه های اسلامی »، فصلنامه ی اخلاق در علوم و فناوری، ۱۳۸۷، ش ۱و۲.
خادمی، حجت، «تاسیس نظام ملی ثبت اختراعات زیست فناروی»، مجله پژوهشهای حقوق تطبیقی، ۱۳۹۱، ش ۵، ۷۸-۴۷.
زمانی ، سیدقاسم، توسعه ی مسئولیت بین المللی درپرتوحقوق بین الملل محیط زیست ، مجله پژوهش های حقوقی ، ش ۱، ۱۳۸۱.
ساده دل مقدم، محمد، « نقش ژنتیک در اصلاح نباتات و افزایش محصول »، مجموعه مقالات اولین کنگره زراعت اصلاح نباتات ایران، ۱۳۷۲، ص۱۴۰-۱۵۶.
شاه ولی، منصور ، « پارادایم اخلاقی – فلسفه متعالی در پژوهشهای
بحران های زیست محیطی »، فصلنامه ی اخلاق در علوم و فناوری، ۱۳۸۶، ش۳و۴.
صدوق، محمدباقر ، « جمعیت، محیط زیست، آینده »، فصلنامه محیط زیست، ۱۳۸۰، ش ۳۴
طلایی، فرهاد، «تعهدات دولتها در قبال حق بر غذا با توجه به ماده یازدهم میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی»، فصلنامه حقوق دانشگاه تهران، ۱۳۹۲، ش ۲، ۱۳۴-۱۱۹.
فهیمی، عزیزا… و علی مشهدی ، « اندیشه های حقوق محیط زیست »، انتشارات دانشگاه قم، ۱۳۹۳.
قاری سید فاطمی، سید محمد، «مبانی توجیهی – اخلاقی حقوق بشر معاصر » مجله ی تحقیقات حقوقی، ۱۳۸۱، ش ۳۶-۳۵.
قاضی، سید ابوالفضل ، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، انتشارات میزان، ۱۳۸۳.
قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده بین المللی منابع ژنتیکی گیاهی برایغذا و کشاورزی، روزنامه ر سمی شماره ۱۷۵۹۵-۴/۵/۱۳۸۴.
قربان نیا، ناصر، «اعلامیه جهانی اخلاقی زیستی حقوق بشر »، فصلنامه خلاق و علوم فناوری، انتشارات دانشگاه مفید قم، ۱۳۸۸ ، ش۱و۲.
کاترین روش، بایسته های حقوق محیط زیست، ترجمه حسن خسروشاهی، زینب یوسفی وعلی مشهدی، نشر خرسند، ۱۳۹۱.
کامکار، بهنام و مهدوی دامغانی، عبدالحمید ، مبانی کشاورزی پایدار، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، ۱۳۸۷.
کوشا، ابوطالب و مریم احمدی، «بررسی حقوق مالکیت فکری نانو زیست فناوری در معاهدات بین المللی»، مجله دیدگاه های حقوقی – قضایی، ۱۳۹۰، ش۵۳ ۲۰۰-۱۷۳.
کیس، الکساندر، مقدمه ای بر حقوق بین الملل محیط زیست ، ترجمه ی حبیبی، محمد حسن، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۹.
گروه صلح کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو دانشگاه شهید بهشتی ، حقوق زیست محیطی بشر، موسسه انتشارات دادگستر ، ۱۳۸۹، چ اول.
مجموعه قوانین اراضی، جنگلها، آب، کشاورزی »، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی، ۱۳۸۶.
مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست »، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۸۳.
مجموعه قوانین و مقررات وزارت جهاد کشاورزی »، ۱۳۸۵.
مجنونیان، هنریک ، «راهبردها و معاهدات جهانی حفاظت از طبیعت و منابع زنده»، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۷۸، ج اول .
محمدپور، نسرین، « افزایش جمعیت جهان و منابع باقیمانده »، مجله ی محیط زیست ، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۷۹ ، ش۳۳.
مردانی، نادر وعلی رزم خواه، بررسی ابعاد حقوقی مالکیت معنوی گونه های گیاه یکشاورزی از منطقه حقوق بین المللی و داخلی، نشر میزان ، ۱۳۹۲.
مشهدی، علی ومحیا نجفی، اقتصادسبزمبتنی برتوسعه پایداردرپرتوسندریو+۲۰، کنوانسیون بین المللی اقتصادسبز، اردیبهشت ۱۳۹۲.
مشهدی، علی، ترمینولوژی حقوق محیط زیست، انشتارات خرسندی، ۱۳۸۹، چ اول.
مشهدی، علی ومیترا محتشمی، تنوع زیستی درمالکیت فکری، همایش بین المللی
بحران های زیست محیطی وراهکارهای بهبود آن، ۱۳۹۱.
مشهدی، علی، حق بر محیط زیست سالم، نشر میزان، ۱۳۹۲ ، چ اول.
ممتاز، جمشید، سازمان ملل متحد و حمایت ازمحیط زیست ، از استکهلم تاریوردوژانیرو، درحقوق بشر در پرتو تحولات بین المللی، ترجمه ی شریفی طراز کوهی، حسین ، نشر دادگستر، ۱۳۷۷.
موسوی، سیدفضل الله، سیرتحولات منابع حقوق بین الملل محیط زیست، نشرمیزان ، ۱۳۸۵.
نصراصفهانی، احمد، « بهرمندی از محیط زیست سالم، حق بنیادین همه
نسل ها »، خبر نامه کانون وکلای دادگستری، ۱۳۸۸، ش ۴۴.
نیکلاس رابینسون، لاکوروکولاسوریا، مبانی حقوق بین المللی محیط زیست ترجمه سید محمدمهدی حسینی، نشر میزان، ۱۳۸۹.
وجدانی، پرویز، « نقش بانک ژن و مواد ژنتیکی گیاهی در افزایش محصولات زراعی »، مجموعه مقالات کلیدی اولین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران، ۱۳۷۲.
وجدانی، حمیدرضا، «اهمیت ذخایر ژنتیکی گیاهی و دانش بومی مربوط به گیاهان در توسعه پایدار»، نشریه جهاد ، ۱۳۸۳، ش ۲۹۲، ۹۲-۸۹.
ویژه، محمدرضا ، « حق دسترسی به اطلاعات محیط زیست، بررسی حقوق بشر اروپایی »، مجله ی محیط شناسی ، ۱۳۸۵، ش ۴۰.