۳-۱۱-۳.تحولات بافت
به طور کلی توسعه کرج نتیجه پیشرفت مجموع مناطق دامنه جنوبی البرز است که پیش از آغاز شهرنشینی در کرج رو به رشد و توسعه نهاده بودند .
با ذکر سوابق گذشته کرج و چگونگی آغاز و گسترش این نکته روشن می شود که شهر کرج علی رغم این که در آغاز توسعه خویش از عملکردی شهری برخوردار گردیده بود اما به مانند اکثر شهرهای ایران دارای بافت روستایی بوده است . به طوری که خطوط اصلی توسعه این شهر شباهت بسیاری به جوامع روستایی دارد بدین ترتیب که خیابان اصلی از وسط شهر عبور میکند و از این خیابان ، خیابان های فرعی و کوچه های متعددی منشعب میگرددکه داخل آنها واحدهای مسکونی ساخته شده است (سروری،۶۴:۱۳۸۴).
۳-۱۱-۴.وضع موجود مساکن روستایی
در حال حاضر بخش مرکزی شهرستان کرج دارای ۹۰۱۲ واحد مسکونی ساخته شده از آجر و ۱۲۷۷ واحد مسکونی ساخته شده از مصالح ساختمانی دیگر نظیر بلوک های سیمانی ، کاه و گل میباشد میتوان گفت ۹۵ درصد مساکن از آجر هستند و این به دلیل بازسازی مساکن و نوساخت بودن واحدهای مسکونی و همچنین فاصله ی کم این روستاها از شهر و الگو قرار دادن واحد مسکونی شهری به عنوان مبنای ساخت میباشد اما در ساخت واحد مسکونی اصول فنی ساخت رعایت نشده است چرا که روستاییان و مهاجران تازه وارد که از لحاظ مالی وضعیت مناسبی ندارند و به دلیل پایین بودن قیمت زمین و مسکن نسبت به شهر این روستاها را مقصد مهاجرت خود انتخاب کردهاند فقط در پی ساختن یک سرپناه برای خود هستند و استاندارد ساخته شدن مسکن را در نظر نمیگیرند و حتی در مکان های غیرمجاز اقدام به ساخت مساکن کردهاند و از طرح های هادی روستایی نیز تبعیت نکردهاند و دولت هم از دادن وام مضایقه کرده است که نتیجه این امر ساخته شدن واحدهای مسکونی غیراصولی و غیر استاندارد هست که در برابر زلزله بسیار آسیب پذیر هستند که در پی رخ دادن حادثه ای مساکن روستایی بیشترین خسارات و تلفات جانی را در پی خواهد داشت .

۳-۱۲.ویژگی های انسانی – اجتماعی
۳-۱۲-۱. بررسی ساختار جمعیتی استان البرز
همانگونه که جدول ۳-۳ نشان می دهد جمعیت شهر کرج از سال ۱۳۳۵ تا حال ، رشد بسیار سریعی را تجربه کرده است به طوری که در مدت ۴۰ سال از ۱۴۵۲۶ نفر در سال ۱۳۳۵ به ۹۴۰۹۶۸ نفر در سال ۱۳۷۵ رسیده است یعنی حدود ۶۴ برابر شده است . مهم ترین عامل رشد سریع جمعیت ،مهاجرت بی رویه از کل کشور به تهران و اشباع شدن جمعیت و به تبع آن گران شدن زمین و مسکن در آن بوده و این امر باعث گسیل شدن جمعیت به اطراف تهران شده است و کرج به خاطر خوش آب و هوا بودن و نزدیکی به تهران وهمچنین استقرار بیشتر صنایع در غرب تهران بهترین گزینه برای سریزپذیری جمعیت شهر تهران بوده است . عامل دیگر اینکه بافت جمعیت مهاجر ، اکثرا روستایی بوده و نرخ رشد طبیعی جمعیت نیز بالا میباشد ، البته روند رشد سریع جمعیت بعد از سالهای ۱۳۷۰-۱۳۶۵ کندتر شده و این روندیست که در کل کشور نمایان است و این مساله به خاطر مسائل کنترل جمعیتی و مشکلات اقتصادی و بالا بودن تحصیات نسل جدید میباشد که رشد جمعیت را کندتر کرده است و پیش بینی می شود با ادامه این روند و متعادل شدن رشد اقتصادی و توزیع عادلانه امکانات در سراسر کشور و گرانی بی رویه زمین و مسکن در کرج و اطراف آن ، رشد جمعیت کرج در آینده ، کمتر از وضعیت فعلی بوده و به سوی تعادل حرکت کند(سالنامه آماری کشور،۱۲۴:۱۳۹۰).

در این تحقیق گروه های حرفه ای به دو دسته کارگران و کارمندان تقسیم شده اند. البته گروه کارمند نیز خود به دو دسته فرعی حرفه ای و غیر حرفه ای تقسیم شده است.
۲-۲-۱۹-۶ مطالعات «برونینگ و اسنیدر»
در پژوهشی که توسط این دو دانشمند در سال ۱۹۹۳ صورت گرفت، نقش میانجی و تعدیل کننده جنسیت، پست و مقام در رابطه با تعهد سازمانی و متغیرهای اثرگذار بر آن، مورد توجه قرار گرفته بود (Bruning, Snyder, 1993). در این تحقیق عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی در چهار گروه طبقه بندی شدند:
رویه های اجتماعی، که شامل سبک رهبری، انسجام گروه و… است.
آگاهی از موقعیت، که شامل تضاد نقش، ابهام در نقش، وضوح نقش و… است.
ارزیابی فردی، که شامل احساس شایستگی شخصی است.
رضایت شغلی، که شامل رضایت از ماهیت کار، رضایت از همکاران، رضایت از حقوق و رضایت از فرصت های ارتقاء است.
۲-۲-۱۹-۷ مطالعه «واندنبرگ^[۱۷۰]»
در مطالعه ای که توسط واندربرگ صورت گرفته (Vandenberg, 1992) نشان می دهد که در مورد رابطه بین «تعهد سازمانی» و «رضایت شغلی» در ادبیات موضوع چهار فرض به شرح زیر وجود دارد:
رضایت شغلی موجی تعهد سازمانی می شود؛ بدین معنا که رضایت شغلی پیش شرط تعهد سازمانی است.
تعهد سازمانی موجب رضایت شغلی می شود؛ بدین معنا که تعهد سازمانی پیش شرط رضایت شغلی است.
تعهد سازمانی و رضایت مندی، ارتباط دو سویه دارند.
هیچگونه رابطه سببی بین رضایت شغلی و تعهد سازمانی وجود ندارد.
۲-۲-۱۹-۸ مطالعه «مایر و اسکورمن»
نظر این محققان (Meyer, Eschoorman, 1998) پیرامون ماهیت تعهد سازمانی بیانگر این مطلب است که در نظر گرفتن تعهد به عنوان ترکیبی از دو بعد «تعهد ارزشی» و «تعهد مستمر» از ارزش نظری و عملی برخوردار است. در این پژوهش پیش شرط هایی همچون سابقه خدمت، مزایای بازنشستگی، تحصیلات و سن، همبستگی نسبتاً قوی با تعهد مستمر دارند در حالی که پیش شرط هایی همچون مشارکت، موقعیت اجتماعی، وابستگی شغلی و ابهام در نقش با تعهد ارزشی، همبستگی قوی تری از خود نشان می دهند.(نمودار ۲-۷)
نمودار (۲-۷). عوامل اثرگذار بر تعهد سازمانی (MEYER, SCHOORMAN, 1998)
سابقه خدمت
مزایای بازنشستگی
تحصیلات
تعهد مستمر
سن
مشارکت
پایگاه اجتماعی
تعهد ارزشی
وابستگی شغلی
ابهام در نقش
۲-۲-۲۰ راهکارهای افزایش و بهبود تعهد سازمانی
در هر سازمانی یکی از ارکان اساسی نیروی انسانی متخصص، کارآمد، متعهد و با تجربه است که نقش مهمی در تحقق اهداف عالیه سازمان دارند، لذا همواره می بایست توسعه نیروی انسانی جزو وظایف اصلی به حساب آید. جهت توسعه منابع انسانی از ابعاد مختلف امور زیر می تواند مثمر ثمر قرار گیرد. که بطور خلاصه به موارد زیر اشاره می گردد:
حفظ و نگهداشت نیروی انسانی موجود در سطح عالی انگیزشی
بررسی روش های افزایش رضایت کارکنان و اقدام جهت بهبود رضایت شغلی
نظر به مقایسه کارکنان یک سازمان با سازمان های دیگر از جهت پرداخت ها و امور رفاهی
مدیریت جامع کیفیت در سازمان اجرا و پیاده گردد.
مشارکت هر چه بیشتر کارکنان در سازمان
تفویض اختیار در سطوح مختلف سازمانی
بهبود آموزش منابع انسانی در زمینه های مختلف
غنی سازی شغل
بستر سازی جهت تبدیل سازمان به سازمان یادگیرنده و ترویج این فلسفه و فرهنگ
افزایش دوره های آموزشی براساس نیازسنجی کارکنان در رده های مختلف شغلی
سیستم مدیریت دانش بطور کامل در سازمان پیاده سازی و اجرا می گردد.
شرایطی جهت شکوفایی استعداد کارکنان خلاق و نوآور فراهم می گردد (غیاثی، ۱۳۴۶).
در خصوص بهبود تعهد سازمانی و راهکارهای افزایش آن می توان به نقش دو عامل کمی و کیفی اشاره کرد. عوامل کمی عبارتند از: نظام پرداخت حقوق، شرایط مطلوب کاری و پاداش. که این عوامل می توانند از جهتی از نارضایتی جلوگیری نموده و بدین روش بر تعهد سازمانی تأثیر مثبتی بگذارند. از عوامل کیفی می توان: مشارکت دادن کارمندان در تصمیم گیری، فرصت های پیشرفت، توسعه ی حیطه ی اختیارات، کسب شهرت و موفقیت را نام برد که با تأثیر بر افزایش رضایت شغلی کارمندان به نحوی موجب بهبود تعهد سازمانی کارمندان شوند (کریم زاده، ۱۳۷۸).
با توجه به توضیحاتی که بیان شد به نظر می رسد تعهد سازمانی به عنوان یک مقوله مهم باید در سازمان ها گسترش یافته و به آن بیشتر توجه شود.
تعهد سازمانی یکی از نمودهای نگرش است و به عنوان نوعی ارتباط روحی و عقلانی نسبت به برخی مسائل تعریف می شود. پس با بهبود نگرش در رابطه با یک مسئله، امکان افزایش تعهد وجود دارد (ساعتچی، قاسمی، نمازی، ۱۳۸۷).
پیتر لاک و جان گرافورد (۲۰۰۱) در مقاله ای به بررسی شیوه هایی که مدیران برای افزایش تعهد سازمانی در کارکنان به کار می برند، اشاره نموده اند. آن ها بیان می کنند، چنانچه مدیران به مبانی فرهنگی سازمان توجه کنند، اثرات مطلوبی بر افزایش تعهد سازمانی کارکنان خواهند داشت. در ضمن به مقایسه دو نوع شیوه خشک و دموکراتیک پرداخته و اشاره نموده اند که سبک دموکراتیک نسبت به سبک خشک (تعصبی) باعث افزایش بیشتر تعهد سازمانی کارکنان می گردد (تولایی، باقری، ۱۳۸۹).

هولدن و دورثی (۲۰۰۲) در رساله دکترای خود اشاره کرده اند که افزایش انگیزه های درونی مدیران، باعث افزایش تعهد سازمانی کارکنان می گردد.همچنین هر چه بیشتر کارکنان در آموزش برنامه حرفه ای که توسط مدیران عالی سازمان طرح ریزی شده است، شرکت کنند، باعث افزایش تعهد سازمانی و رضایت شغلی آنان می گردد( همان).
براساس نظریه فایول، مارشال و نظریه روابط انسانی، مشارکت سازمانی کارکنان باعث افزایش کرامت فرد می شود و این باعث افزایش احساس تعلق و وفاق سازمانی کارکنان می شود. بنابراین دیدگاه کارکنان و نوع نگرش آنان در رابطه با میزان مشارکت سازمانی موجود، در کنش آن ها از جمله تعهد سازمانی شان تأثیر گذار است (زنجانی زاده، نوغانی، حسامی، ۱۳۸۸).
یکی از زمینه های پژوهشی در سازمان آموزشی موضوع تعهد سازمانی معلمان است. مدل های نظری مودی و همکاران و ماتیو و همکار بیانگر این بود که رضایت شغلی یکی از عوامل افزایش تعهد سازمانی است (زکی،۱۳۸۳).
اسماعیلی (۱۳۸۰) راهکارهای مهم برای ارتقا تعهد سازمانی را به شرح زیر بیان می کند:
بالا بردن پیوستگی عاطفی در کارکنان و درگیر کردن بیشتر آن ها با اهداف سازمان

جدول ۴-۱۸- متغیرها، مقیاس متغیرها، ضریب همبستگی و سطوح معنی­داری آن­ها در جامعه آماری کشاورزان ۸۹
جدول ۴-۱۹- خلاصه یافته­های استنباطی ۹۳
جدول ۴-۲۰- آزمون کلموگروف - اسمیرنف ۹۴
جدول ۴-۲۲- تست لون ۹۵
جدول ۴-۲۳- T تست برای برابری واریانس­ها ۹۵

جدول ۴-۲۴- مقایسه میانگین گروه¬های تحصیلی از نظر میزان وفاداری به بانک کشاورزی ۹۵
جدول ۴-۲۴- ۴ گروه شغلی از نظر میزان وفاداری به بانک کشاورزی ۹۶
فهرست شکل­ها
نمودار ۲-۱ - چهار حالت وفاداری ۴۱
نمودار ۲-۲ - شش برداشت از مفهوم وفاداری ۴۲
شکل ۳-۱- نقشه استان گیلان ۵۸
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱- مقدمه
حیات جوامع انسانی در طول تاریخ، همواره با تغییرات بسیاری روبه­رو شده است. از دهه­ پایانی قرن بیستم و ظهور انقلاب دیجیتال و فناوری اطلاعات، سرعت تغییرات، تمامی ارکان حیات انسانی را درنوردید و آرامش نسبی و تحول تدریجی پیشین را با قدرت و سرعت برهم زده و مفاهیم و راهبردهایی را که سال­های سال، قرین زیست اجتماعی اقتصادی انسان بوده است، برای نسل جدید بی­خاصیت کرده و زمینه ­های گسست نسلی را در واحد زمان، پدیدار ساخته است. در چنین عصری، توفیق تنها از آنِ جوامع و سازمان­هایی است که پارادایم حاکم را به خوبی دریافته و برای زندگی در آن، متناسب با شرایط و مقتضیات چاره­جویی کنند. بر این اساس بازنگری تعریف­ها، راهبردها و راهکارها، برای سازمان­ها ضرورتی اجتناب ناپذیر است (جوینده آبکنار و همکاران، ۱۳۹۲).
در محیط رقابتی، پیچیده و پویا در نظام بانکداری، کوچکترین تفاوت در ارائه خدمات منجر به نقل و انتقالات عظیم در صنعت می­ شود. بانک­های سنتی تا حدود زیادی به­ صورت بانک­های مشتری­ محور در می­آیند، آن هم طبق اصول و مبانی بازاریابی رابطه­مند که وفاداری مشتری را به­عنوان هدف اصلی خود می­داند. در این محیط پویا، ایجاد و پیاده­سازی استراتژی­هایی که به وفادار نمودن مشتریان منتهی شود از اهمیت به­سزایی برخوردار است (Beerli et al., 2004).
ایجاد وفاداری در مشتریان؛ بخصوص مشتریان بانکی مفهومی است که در کسب و کارهای امروزی به لحاظ اینکه مشتریان وفادار به­ صورت مؤلفه اصلی موفقیت بانک­ها در آمده­اند، مورد توجه بیش از پیش قرار گرفته است. هیچ کسب و کاری به جز سازمان­های انحصاری دولتی نمی ­توانند بدون داشتن مشتریانی وفادار دوام آورند. افزون بر این به لحاظ این واقعیت که انتظارات مشتریان نیز دائماً در حال افزایش است، بانک­ها ملزم هستند تا فراتر از نیاز اولیه ارضای مشتریان رفته، انتظارات آنها را نیز تامین کرده، کانون توجه خود را از ارضای صرف مشتری به ایجاد وفاداری و اعتماد از طریق ایجاد ارتباطی بلندمدت، دوجانبه و سودآور برای هر دو طرف معطوف نمایند (Disk & Basu, 1994).
با توجه به اهمیت حفظ مشتریان برای بانک­ها، در این تحقیق تلاش شده است ضمن سنجش میزان وفاداری، عوامل موثر در ایجاد وفاداری در مشتریان خدمات الکترونیک بانک کشاورزی در شعب روستایی استان گیلان مورد شناخت، بررسی و اولویت­ بندی قرار گیرد.
۱-۲- بیان مساله
ظهور و پیشرفت انقلاب دیجیتال و فناوری اطلاعات، سرعت تغییرات را متحول کرد، به شکلی که انسان به­عنوان پدید آورنده­ی آن نیز، هنوز نتوانسته خود را با آن وفق دهد. در این میان بانک­ها توانستند با حذف دو قید مکان و زمان از خدمات بانکی و به کمک بستر اینترنت، نسبت به افزایش سرعت رویکرد مبادلات از آفلاین به آنلاین، با ایجاد بانکداری الکترونیکی نسل جدیدی از مشتریان را به نام مشتریان الکترونیکی تجربه کنند. از این رو، سودآوری بانک­ها، در جذب سهم بیشتری از این مشتریان و به­خصوص وفاداری آنها نسبت به بانک است (جوینده آبکنار و همکاران، ۱۳۹۲).
در دنیای رقابتی امروز، بانک­ها برای حفظ مشتریان خود بایستی بیشترین توجه را به نیازها، نظرات و اعتراضات آنان در ارتباط با خدمات بانکی داشته باشند و باید بدانند که در امر بانکداری، صدای مشتری، صدایی است که سیاست­های بانک می­بایست بر پایه آن شکل گیرد. در این خصوص، مواردی مانند تکریم مشتریان، تعامل مناسب با مشتریان، نظرسنجی از مشتریان، داشتن رابطه مناسب دوطرفه با مشتریان، بررسی مشکلات مشتریان و رسیدگی به­موقع به شکایات آنان، آگاهی از رضایتمندی مشتریان، بالا بردن کیفیت و سرعت ارائه خدمات، تطبیق سیاست­های بانک با نیازهای مشتریان، بررسی صحت خدمات ارائه شده به مشتریان و غیره می ­تواند کمک بسیار زیادی به بانک­ها در امر حفظ مشتریان نماید و این امر امکان­ پذیر نمی­ شود مگر اینکه بانک­ها بپذیرند که توجه به مشتریان، رمز ماندگاری آنها است (سلطانی، ۱۳۸۶).
از آنجا که تاکنون مطالعه­ ای در زمینه شناخت عوامل موثر در ایجاد وفاداری مشتریان شعب روستایی بانک کشاورزی استان گیلان در زمینه خدمات الکترونیک صورت نگرفته است و بانک کشاورزی مانند سایر بانک­ها و موسسات مالی دیگر علاقمند است با ایجاد خدمات مطلوب­تر و ایجاد وفاداری در مشتریان خود، ضمن ارتقای کیفیت خدمات، سوددهی خود را نیز افزایش دهد، در این مطالعه سعی می­ شود به بررسی میزان وفاداری، و نیز عوامل موثر بر وفاداری مشتریان الکترونیک در شعب روستایی بانک کشاورزی استان گیلان و رتبه ­بندی آن­ها پرداخته و سپس به چگونگی وفادارسازی مشتریان در بانک و ارائه برنامه­هایی در این راستا پرداخته شود.
۱-۳- اهمیت و ضرورت تحقیق
در دنیای کنونی، بانکداری از عوامل حیاتی توسعه کشورهاست. به این ترتیب مشتریان به­عنوان علت وجودی در ادامه حیات بانکداری از اولویت خاصی برخوردار می­باشند. باتوجه به اینکه بانک به­عنوان یک موسسه مالی و اعتباری که سرمایه اصلی و منابع مالی آن از طریق سپرده­گذاری و ارائه خدمات به مشتریان تامین می­گردد، وفاداری مشتری به­عنوان یک عامل کلیدی در موفقیت و سودآوری بانک­ها مورد توجه قرار گرفته است. این ویژگی زمانی که در سطح بالایی در مشتریان بروز می­نماید، باعث تمایل مشتریان به ادامه و توسعه روابط خود با موسسه می­ شود. مساله­ای که امروز باید مورد توجه قرار گیرد این است که موسسات باید باور داشته باشند که هرگونه اقدامی برای حفظ مشتریان کاری مفید و سودمند است چرا که بیشتر تحقیقات نشان می­ دهند که هزینه جذب مشتری جدید در عمل بارها از هزینه حفظ مشتری فعلی بیشتر است و نیز سودآوری مشتریان فعلی بر این فرض استوار است که «ارزش چرخه حیات» (Lifetime Value Circl) آنها مثبت باشد (برادران و همکاران، ۱۳۹۰).
امروزه دیگر رضایتمندی مشتریان کافی نبوده و سازمان­ها از جمله بانک­ها نباید به رضایتمندی مشتریان خویش دل خوش کنند. آنها باید مطمئن شوند که مشتریان رضایتمندشان، وفادار هم هستند. هدف از این امر برقراری روابط بلندمدت با مشتری به­منظور کسب منافع بلندمدت برای بانک است. بنابراین امروزه باید بانکداران خود را در آینه وجود مشتری ببیند و سعی نمایند در شرایطی که با گذشت زمان برای بانک­ها رقابت سخت­تر و پیچیده­تر می­ شود، مشتریان خود را درک کرده و کاری نمایند که مشتریان آنها وفاداری کامل داشته باشند. در این راستا اتخاذ تصمیمات صحیح بر اساس درک صحیح از شرایط و موقعیت بانک صورت می­گیرد، و تاکنون راه­کارها و استراتژی­ های تعریف شده­ای به­ طور کامل در این ارتباط با بانک تعریف نشده است (سلطانی، ۱۳۸۶).
از آنجا که تاکنون تحقیقی در زمینه عوامل موثر در وفاداری مشتریان شعب روستایی بانک کشاورزی استان گیلان صورت نگرفته است، نتایج این تحقیق می ­تواند راهنمایی برای مدیران بانک باشد تا به نیازها و اولویت­های مشتریان خود دست یافته و شرایط را برای ایجاد وفاداری در مشتریان فراهم آورند.
۱-۴- اهداف و سوالات
۱-۴-۱- اهداف
۱-۴-۱-۱- هدف کلی
هدف کلی این پژوهش بررسی عوامل موثر بر وفاداری مشتریان خدمات الکترونیکی در شعب روستایی بانک کشاورزی استان گیلان.
۱-۴-۱-۲- اهداف اختصاصی
بررسی ویژگی­های فردی، اقتصادی و اجتماعی پاسخ­گویان.
سنجش سطح وفاداری مشتریان بانک.
تعیین عوامل موثر در ایجاد وفاداری در مشتریان بانک.
تعیین سهم هر یک از عوامل موثر در ایجاد وفاداری در مشتریان بانک.
۱-۴-۲- سوالات تحقیق
آیا مشتریان کارآیی خدمات الکترونیکی بانک کشاورزی را مناسب می­دانند؟
آیا مشتریان خدمات الکترونیکی بانک کشاورزی را کامل می­دانند؟
آیا مشتریان خدمات الکترونیکی بانک کشاورزی را در دسترس بودن می­دانند؟
آیا مشتریان به خدمات الکترونیکی بانک کشاورزی اعتماد دارند؟
آیا مشتریان پاسخ­گویی خدمات الکترونیکی بانک کشاورزی را مناسب می­دانند؟
آیا مشتریان از خدمات الکترونیکی بانک کشاورزی رضایت دارند؟
آیا مشتریان نسبت به خدمات الکترونیکی بانک کشاورزی وفاداری دارند؟
چه تفاوتی بین مشتری­های وفادار بانک از نظر ویژگی­های فردی، اقتصادی و اجتماعی وجود دارد؟
چه عواملی بر وفاداری مشتریان بانک کشاورزی در محیط الکترونیکی مؤثر است؟
میزان تأثیر هر یک از عوامل مؤثر بر وفاداری الکترونیکی چگونه است؟
۱-۵- محدوده تحقیق
محدوده تحقیق، مشتریان خدمات الکترونیک شعب روستایی بانک کشاورزی استان گیلان در سال ۱۳۹۲ می­باشد.
۱-۶- محدودیت تحقیق
از مهم­ترین محدودیت­های تحقیق می­توان به سطح سواد پایین برخی از مشتریان شعب روستایی و عدم آشنایی آنان با پاسخگویی به پرسشنامه ­ها اشاره نمود. اعلام نکردن و یا ندانستن درآمد واقعی نیز از محدودیت­ها بوده است.

در فرهنگ فارسی عمید، «فرهنگ عبارت است از دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار علمی و ادبی یک قوم یا ملت.»
فرهنگ لغات وبستر، «فرهنگ را مجموعه‌ای از رفتارهای پیچیده انسانی که شامل افکار، گفتار اعمال و آثار هنری است و بر توانایی انسان برای یادگیری و انتقال به نسل دیگر تعریف می‌کند.»

تخمین زده می شود که تا کنون حدود ۴۰۰ نوع تعریف از فرهنگ ارائه شده است، اما تعاریف مشترکی می توان یافت که حالت ساده تری داشته و قابل فهم تر هستند که در ذیل به برخی از این تعاریف اشاره می شود.
استانلی دیویس ^[۷۵]معتقد است انسانهایی که در یک نظام اجتماعی کوچک یا بزرگ تر زندگی می کنند دارای باورها، اعتقادات، ارزشها، سنتها، و هنجارهای مشترکی هستند که در مجموع، فرهنگ آن نظام اجتماعی را تشکیل می دهند (دیویس، ، ۱۳۷۳، ۵ ).
کلاکوهن^[۷۶] فرهنگ را این گونه تعریف می کند “فرهنگ دربرگیرنده الگوهایی رفتاری است که توسط سمبل ها و به شیوه نمادی کسب و منتقل می شود و شامل عمده ترین دستاوردهای گروه های انسانی است و در کارهای سنتی نیز تجسم می یابد. به علاوه فرهنگ “شامل مجموعه ای از آداب و رسوم و اندیشه ها و ارزش های وابسته به آنهاست که از جهاتی می تواند نتیجه اعمال و رفتار انسان و از جهاتی عاملی برای شکل دادن به اعمال انسان تلقی گردد"( محمدی، ۱۳۷۰، ۱۸۱-۱۵۹).
مید^۱ فرهنگ را این گونه تعبیر نموده است: “مجموعه ای از رفتارهای آموختنی، باورها، عادات و سنن که میان گروهی از افراد مشترک است و به گونه ای متوالی توسط دیگران که وارد آن جامعه می شوند آموخته و به کار گرفته می شود” (فرهنگی، ۱۳۸۰، ۳۲ ).
تعریف علی شریعتی از فرهنگ چنین است: “فرهنگ شامل مجموعه ای از تعابیر فکری، غیر مادی، هنری، تاریخی، ادبی، مذهبی و احساسی در شکل علائم، سمبل ها، سنت ها، رسوم و شعائر یک ملت است که در جریان تاریخ به شکل واحدی انباشته شده است” (پور آرمن، ۱۳۸۰).
زارعی متین ضمن جمع بندی تعاریف مختلف بیان می دارد که:"فرهنگ به کلیتی پیچیده از اندیشه و عمل اشاره دارد و همه اعتقادات، باورها، آرمانها، هنرها و فنون و آداب و رسوم جامعه را در بر می گیرد و کیفیت زندگی را نمایان می سازد و برای جامعه انسانی همان حکمی را دارد که شخصیت برای فرد دارد” ( زارعی متین، ۱۳۷۲، ۱۵). به همین جهت تمرکز بر فرهنگ سازمانی به عنوان یکی از مهمترین عوامل درون سازمانی مؤثر بر پذیرش سیستم های مدیریت دانش در سازمان، از اهمیت بالایی برخوردار است
به عقیده هافستد فرهنگ عبارت است از: اندیشه مشترک اعضای یک گروه یا طبقه که آنها را از دیگر گروه‌ها مجزا می‌کند و در جایی دیگر، فرهنگ به صورت مجموعه‌ای از الگوهای رفتار اجتماعی، هنرها، اعتقادات، رسوم و سایر محصولات انسان و ویژگیهای فکری یک جامعه یا ملت تعریف می‌شود. به طور خلاصه در تعاریف بسیاری که تاکنون راجع به مفهوم فرهنگ شده است، می‌توان به این نتیجه رسید که فرهنگ به طور کلی دارای دو جنبه است:
الف- فرهنگ مادی که شامل کلیه وسایل تولید، اماکن ساختمانی، وسایل دفاعی و تهاجمی است.
ب- فرهنگ غیر مادی مستمل بر قوانین، آداب و رسوم، معتقدات، هنرها، فلسفه و اخلاق و رسوم اخلاقی است.
۲-۲-۳- ویژگی های فرهنگ
۱- پذیرش فرهنگ اجباری ولی اختیاری است: یعنی فرهنگ تمام حیات اجتماعی ما را در بر می گیرد ولی بندرت خود را آشکارا بر افکار و اعمال ما تحمیل می کند. به عبارت دیگر انسان از بدو تولد فرهنگ را در خانواده فرا می گیرد ولی بنابر خصوصیاتی که دارد و یا به دست می آورد، در چارچوب آنچه که از جامعه خود می آموزد باقی نمی ماند و مختار است که پا فراتر نهد ( زارعی،متین، ص ۲۲ ).
۲- فرهنگ متغیر ولی پایدار است: تمام پدیده های اجتماعی و (نیز غیر اجتماعی) بنا بر مقتضیات زمانی و مکانی و مطابق نیازها، اختراعات، تجربیات و مهاجرت ها و … دستخوش تغییر و تحول قرار می گیرند، اما این تغییر و تحول در زمینه های فرهنگی، به قدری کند و آرام صورت می گیرد که در مشاهدات و ملاحظات روزمره محسوس نیست. البته فرایند دگرگونی همراه با تطبیق و سازگاری با نیازهای زیستی و روانشناختی اعضای آن است، در نتیجه این تغییر و تحول و فرایند سازگاری پیکری یکپارچه و به هم بافته پیدا می کند (روح الامینی، ۱۳۷۲، ۲۱).
۳ - فرهنگ عام ولی خاص است: فرهنگ به عنوان دستاورد معرفتی و فنی انسان و همه جوامع انسانی عام است، یعنی در همه جوامع انسانی این میراث مکتوب و عمومی دیده می شود، و در هیچ جامعه ای کاملاً شبیه به جامعه یکدیگر نیستند به عبارتی فرهنگ هر جامعه خاص همان جامعه است.
۴- فرهنگ پدیده ای ذهنی و تصویری است: عادتهای گروهی که فرهنگ از آنها پدید می آید تا اندازه زیادی به صورت هنجارها یا الگوهای رفتاری آرمانی، ذهنی می شوند یا در کلام می آیند (روح الامینی، ۱۳۷۲، ۷).
۵- فرهنگ آموختنی است: فرهنگ خصوصیتی غریزی یا ذاتی نیست و نمی توان آن را از راه زیستی به دیگران منتقل کرد. فرهنگ، نظامی از گرایش هایی است که انسانها در طول زندگی به آموختن آنها می پردازند (طوسی، ۱۳۷۲، ۶ ).
۶- فرهنگ خشنودی بخش است: فرهنگ همواره، به ضرورت، نیازهای بنیادی زیستی و نیازهای ثانوی برخاسته از آنها را برآورده می سازد. فرهنگ از عادتها ساخته شده است، و عادتها تا زمانی که خشنودی می آفرینند، پایدار می مانند (طوسی، ۱۳۷۲، ۸ ).
۷- فرهنگ سازگاری می یابد: فرهنگ دگرگون می شود و فراگرد دگرگونی آن همراه با تطبیق و سازگاری است (طوسی، ۱۳۷۲، ۸ ).
۸- فرهنگ یگانه ساز است: به عنوان یک پیامد فراگیر سازگاری، عناصر هر فرهنگ گرایش به آن دارند تا پیکری یکپارچه و به هم بافته و سازگار پدید آورند (طوسی، ۱۳۷۲، ۹ ).
۹- فرهنگ منتقل می شود: همه جانوران توانایی یادگیری دارند، ولی تنها انسان می تواند سرمایه ای چشمگیر از عادتهای آموخته شده خود را به فرزندانش منتقل سازد. در این فراگرد، یادگیری انسان، به سبب برخورداری از زبان بر جانوران برتری نمایانی دارد، از این رو زبان در پدید آوردن فرهنگ نقشی عمده دارد. به عبارتی فرهنگ قابل انتقال است، و انسانها، آموخته و دستاوردهای خود را به نسل های بعدی منتقل می کنند (طوسی، ۱۳۷۲، ۱۰ ).
۱۰- فرهنگ ساختی اجتماعی دارد: یعنی فرهنگ دارای ریشه های اجتماعی است و شماری از مردم که در گروه ها و جوامع زندگی می کنند در آن شریکند، و بر پایه همین ریشه اجتماعی نوعی همنواختی و همگونی نسبی در آن به چشم می خورد. لذا عادتهایی که یک گروه اجتماعی در آن شریک هستند، فرهنگ آن گروه را پدید می آورد (طوسی، ۱۳۷۲، ۱۱).
۲-۲-۴- حوزه های فرهنگ
اشنایدر و بارسو^[۷۷] حوزه های فرهنگ را به ۷ حوزه زیر تقسیم کرده اند:
۱- فرهنگ منطقه ای: برخاسته از پیوندهای قومی، جغرافیایی، مذهبی، زبانی و تاریخی است.
۲- فرهنگ ملی ( درون مرزها ): در آن عوامل جغرافیایی، تاریخی، سیاسی، اقتصادی، زبان و مذهب موجب رشد و تکامل فرهنگ های منطقه ای شده اند.
۳- فرهنگ ملی ( برون مرزها ): در آن شباهت هایی میان فرهنگ ها موجب پیدایش فرهنگ های منطقه ای می شود که فراتر از مرزهای ملی است.
۴- فرهنگ صنعتی: به تفاوت های موجود در فرهنگ صنایع مختلف اشاره دارد که برخی از آنها مشهود و مشخص و بعضی از آنها نامحسوس و نامشخص هستند.
۵- فرهنگ حرفه ای: این فرهنگ نتیجه ضرورت توجه به مدیریت به عنوان حرفه، مشارکتی شدن فرایند
تصمیم گیری و افزایش تفویض اختیار به کارکنان می باشد.
۶- فرهنگ وظیفه ای: در آن اهمیت درک تفاوت های موجود وقتی مشخص می شود که برای توسعه محصولات یا خدمات جدید و طراحی سیاست های جدید گروه های چند وظیفه ای طراحی و تشکیل شوند.
۷- فرهنگ سازمانی: آن را نتیجه تأثیر و نفوذ شخصیت های بنیانگذار و رهبران برجسته تاریخ و منحصر به فرد سازمان و مراحل توسعه آن می دانند ( اشنایدر و بارسو، ترجمه ، ۱۳۷۹، ۱۰۹).
۲-۲-۵- تاریخچه فرهنگ سازمانی
آغاز حیات فرهنگ سازمانی به پیدایش سازمان باز می‌گردد. هر سازمان به محض آن که به وجود آمد، در همان مراحل آغازین در درون خود نطفه فرهنگ سازمانی را بارور می‌سازد.
فرهنگ سازمانی نتیجه و محصول روابط متقابل یا تعاملی که بین تعصبات و اصول مورد قبول بنیان‌گذاران از یک سو و آن چه اعضای سازمان در بدو استخدام می‌آموزند و نیز آن چه بعداً خواهند آموخت برقرار می‌گردد. (طوسی، ۱۳۷۲، ۴۶)
فرهنگ سازمانی از سال‌های ۱۹۸۰ پا به عرصه مدیریت نهاد. آن چه که بیشترین تأثیر را به این موضوع بخشید، کتاب پیترزو واترمن با نام «در جستجوی برتری» بود. این کتاب برگزیده‌ای از سازمان‌های موفقی را در برمی‌گیرد که سرشار از فرهنگ هستند.
با این که نظریه پردازان مدیریت در دهه‌ های اخیر به بسط و توسعه واژه فرهنگ سازمانی پرداخته‌اند و از دیدگاه‌های متفاوت مورد بررسی قرار داده‌اند، ولی برخی از این افراد فرهنگ سازمانی را جنبه انسانی سازمان تلقی نموده‌اند. کوشش‌های انجام گرفته در دهه ۱۹۴۰ پیرامون روابط انسانی، دهه ۱۹۵۰ پیرامون مدیریت بر مبنای هدف، دهه ۱۹۶۰ پیرامون ساختار سازمانی، دهه ۱۹۷۰ پیرامون استراتژی سازمانی، دهه ۱۹۸۰ توجه به حلقه‌های کیفیت و تیم‌های کاری را جنبه‌هایی از فرهنگ سازمانی به منظور بهبود عملکرد سازمان‌ها معرفی نموده و فرهنگ سازمانی را به عنوان یک استراتژی جلو برنده سازمانی تلقی می‌نمایند.
با آن که استفاده از اصطلاح فرهنگ سازمانی، جدی بوده و تقریباً در اوایل قرن بیستم آغاز شد، اما توجه به فرهنگ گروه کار، موضوعی جدید نیست. فرهنگ سازمانی موضوعی است که اخیراً در قلمرو رفتار سازمانی و بالندگی سازمان مطرح است. ریشه این پدیده را می‌توان در نظریات مردم شناسی، جامعه شناسی و روان‌شناسی اجتماعی جستجو کرد. در سال‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰، هم‌ التون مایو و هم‌چستر بارناد، اهمیت هنجارهای گروه کار، احساسات، ارزش‌ها و عمل و عکس‌العمل ظاهر شده در محل کار را با توضیح دادن طبیعت و کارکردهای سازمان غیر رسمی، مورد تأکید قرار دادند. (سیدعباس زادگان، ۱۳۷۱، ۴۹-۴۸)
۲-۲-۶- مفهوم فرهنگ سازمانی
فرهنگ واژه‌ای است که علمای علم اجتماع و پژوهشگران رشته مردم‌شناسی آن را به کار می‌برند و این واژه از گسترش وسیعی برخوردار است و آن‌چنان مفید واقع شده که آن را در سایر علوم اجتماعی نیز به کار می‌برند. فرهنگ در قالب بحث تخصصی خود در حدود اواسط قرن نوزدهم در نوشته‌های علمای مردم‌شناسی پدیدار شد و کاربرد علمی کلمه فرهنگ در اواخر قرن مذکور توسط تایلر (۱۹۱۷ـ۱۸۳۲) مردم‌شناس انگلیسی صورت گرفت. یکی از مبانی اساسی علوم رفتاری با رشته انسان‌شناسی آغاز می‌شود و یکی از رشته‌های فرعی انسان‌شناسی، انسان‌شناسی فرهنگی است که با مطالعه رفتار سازمانی ارتباط نزدیک دارد. انسان‌شناسی فرهنگی با رفتار مکتسبه انسانها که از فرهنگ آنها تأثیر می‌گیرد و نیز با فرهنگ متأثر از این رفتار سر و کار دارد. در واقع بدون فهم عمیق ارزشهای فرهنگی جامعه نمی‌توان رفتار سازمانی را به درستی فهمید. نقشی که فرهنگ در رفتار انسان ایفا می‌کند، یکی از مهم‌ترین مفاهیمی است که در علوم رفتاری وجود دارد.
به ‌صورت خیلی کلی مفهوم فرهنگ عبارت است از، کیفیت زندگی گروهی از افراد بشر که از یک نسل به نسل دیگر انتقال پیدا می‌کند. به عقیده ادگار شاین فرهنگ را می‌توان به‌عنوان یک پدیده که در تمام مدت اطراف ما را احاطه کرده است مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. به نظر وی هنگامی که فردی، فرهنگی را به سازمان یا به داخل گروهی از سازمان به ارمغان می‌آورد می‌تواند به وضوح چگونگی به وجود آمدن، جای گرفتن و توسعه آن را ببیند و سرانجام آن را زیر نفوذ خود درآورده، مدیریت نماید و سپس تغییر دهد. پژوهشگران مسائل فرهنگی، کاربرد فرهنگ را در دو زمینه بیان می‌کنند:
فرهنگ در گسترده‌ترین معنی می‌تواند به فرآورده‌های تمدن پیچیده و پیشرفته اشاره داشته باشد که در چنین معنایی به چیزهایی مانند ادبیات، هنر، فلسفه، دانش و فن‌شناسی باز می‌گردد.
در زمینه دیگر فرهنگ از سوی مردم‌شناسان و دیگر کسانی که انسان را بررسی می‌کنند به کار می‌رود در این معنی به آفریده‌های اندیشه، عادات، اشیاء عادی اشاره دارد که در پی انباشت آنها سازگاری پیچیده‌ای بین انسان و محیط طبیعی وی پدید می‌آید.
با توجه به اهمیت و ضرورت ارائه تعریفی مشخص از فرهنگ سازمانی، به برخی از مهم‌ترین تعاریفی که از سوی صاحب‌نظران عنوان شده است، اشاره می‌کنیم:

۲ -۴ - گذشته تحقیق
۲ -۴ -۱ - جهان
در سطح جهانی، اولین موشکافی جغرافیایی پخش اندازه شهرها در نظامای شهری به اوایل قرن بیستم برمیگرده. فیلکس اوئرباخ، جغرافی دان آلمانی در سال ۱۹۱۳ قانون مرتبه- اندازه شهری رو ارائه داد که بین اندازه شهرها و رتبه اونا رابطه برعکس هست. بعدا به وسیله کسایی مثل لوتکا (۱۹۲۴)، گودریچ (۱۹۲۶) و سینگر(۱۹۳۶) استفاده شد. در آخر در سال (۱۹۴۹) این نوع بررسی در شهرا به وسیله جورج زیپف به صورت کامل فرمول بندی و مورد بررسی واقع گردید. (حکمت نیا و موسوی، ۱۳۸۵: ۱۹۱)
ایده اول شهری اولین بار به وسیله جفرسون در سال ۱۹۳۹ در مقاله ای با عنوان “قانون اول شهری” مطرح گردید. اون واسه توضیح پدیده بزرگ شهری، که بخش کلی ای از جمعیت و فعالیتای اقتصادی کشورها در اونا متمرکز شده و بیشتر پایتخت کشورها حساب می شن، این جور شهرها رو اول شهر و پدیده نامبرده رو اول شهری نامید. (لیوارجانی و شیخ اعظیمی، ۱۳۸۸: ۱۸۳) به نظر اون شهر اول (بزرگترین شهر) در نظام شهری کشورها کمتر پیشرفته، در مقایسه با نظام شهری کشورای پیشرفته، به طور نسبی زیادتر از اندازه بزرگتر از دومین و سومین شهر این کشورها هستش. اون مدعی شد که بیشتر کشورای در حال پیشرفت دارای نظامای اول شهری هستن. اینجوری که اول شهرهای موجود در نظام شهری این کشورها، کانونای تمرکز ملی بوده و بر نظام شهری این کشورها مسلط هستن فریدمن و کلینگسون (۱۹۶۷) اول شهری رو پدیده ای جدای از “شهرنشینی بیش ازحد” اونا فکر می کنند که شهرنشینی زیادتر از اندازه در اثر تمرکز در حال افزایش فعالیتای شهری اتفاق میفته که یکی از نتیجه های اون اول شهریه. (زبردست، ۱۳۸۶: ۳۰- ۳۲)
جفرسون واسه تعیین شهر در ۴۴ کشور پیشرفته جهان از “روش نسبی” استفاده کرد که محاسبه در اون براساس نسبت شهر اول به شهر دوم انجام می گرفت. (حکمت نیا و موسوی، ۱۳۸۵: ۱۹۸) اما بدون این دست اون دست کردن بعد از نظریه جفرسون در مورد اول شهری، زیپف (۱۹۴۱) با ارائه قانون رتبه- اندازه خود، نظرها رو متوجه کل نظام شهری کرد. اون مدعی شد که تو یه “نظام برابر اقتصاد- اجتماعی” است که قانون رتبه- اندازه صدق می کنه و این وقتیه که نظام شهر یه کشور به حالت تعادل رسیده باشه. (زبردست، ۱۳۸۶: ۳۱) کلارک پیشنهاد کرد که بهتره به جای دو شهر، چهار شهر اول نظام شهری واسه محاسبه اندازه اول شهری انتخاب شه، از همین رو اصطلاح “شاخص چهار شهر” رو مطرح کرد، که منظور از اون نسبت جمعیت شهر اول به کل جمعیت شهرهای رتبه دوم، سوم و چهارمه. (حکمت نیا و موسوی، ۱۳۸۵: ۱۹۸) در ادامه ریچاردسون با تطبیق شاخص چهار شهر با رتبه- اندازه نسبت مطلوب شهر اول به کل چهار شهر اول نظام شهری رو ۰٫۴۸ دونسته و به نظر اون این پخش بهترین شکل برتری میشه. (فرهودی و بقیه، ۱۳۸۸: ۵۸)
برایان بری به فکر بود که پخش اول شهری در کشورای پیشرفته عموما در کشورای بسیار کوچیک^[۳۷] به وجود میاد. (بزرگی، ۱۳۸۱: ۶۰). بری بر این عقیده بود که اول شهری به عنوان “آسونترین شکل پخش اندازه- شهر” در اثر نیروهای قوی اما معدود ایجاد میشه. پس اول شهرها ممکنه پایتختای اداری- سیاسی و یا پایتخت امپراطوریای بزرگ تاریخی باشن. (همون: ۶۰-۶۱)

یکی از محققینی که شاید بیشترین مطالعه رو در مورد اول شهری انجام داده، هندرسونه. و نقل و مسکن در اول شهرها همراه هستش، با جذب منابعی که وگرنه به دیگر شهرها و واسه بهبود کیفیت زندگی اونا جذب می شد، کل نظام شهری کشورها رو تحت تاثیر خود قرار میده. در نتیجه کیفیت زندگی در شهرهای دیگه این کشورها شدیدا رو به نابودی میره. (بزرگی، ۱۳۸۱: ۶۷)
دیویس و هندرسون (۲۰۰۳) نشون دادن که اگه اول شهر پایتخت کشوری باشه، اندازه اون حدود ۲۰ درصد بزرگتر از اندازه نرمال اون میشه. اونا هم اینکه نشون دادن که سرمایه گذاری در زیر ساختای حمل و نقل در مناطق پیرامونی باعث کم شدن اندازه اول شهری می شه. (زبردست، ۱۳۸۶: ۳۲)
موریس با بررسی اول شهری در کشورای آمریکای لاتین به این نتیجه رسید که رابطه ای بین اول شهری و استعمار وجود نداره. به خاطر همین توجه نظریه پردازان به مکانیزمای اقتصادی معطوف شد. (لیوار جانی و شیخ اعظمی، ۱۳۸۸: ۱۸۳)
لی (۱۹۹۷)^[۳۸] در بررسی رابطه بین تغییرات تمرکز شهری و تحولات صنعتی در کره جنوبی به این نتیجه می­رسد که در مراحل اولیه پیشرفت، صنایع کارخانه ای اول در اول شهر متمرکز شده و بعد از یه مدت این صنایع به بقیه نقاط کشور پراکنده می شن. هندرسون در مطالعه ای، به این نتیجه می­رسد که اول شهری که معمولا با هزینه های بسیار بالای حمل و نقل و مسکن در اول شهرها همراه هستش، با جذب منابعی که در غیر این اینصورت به دیگر شهرها و واسه بهبود کیفیت زندگی اونا جذب می شد، کل نظام شهری کشورها رو تحت تاثیر خود قرار میده. در نتیجه کیفیت زندگی در شهرهای دیگه این کشورهابه شدت رو به نابودی میره. (زبردست، ۱۳۸۶: ۳۲) دیویس و هندرسون (۲۰۰۳) نشون میدن که اگه اول شهر پایتخت کشوری باشه، اندازه اون حدود ۲۰ درصد بزرگتر از اندازه نرمال اون میشه. اونا هم اینکه نشون میدن که سرمایه گذاری در زیر ساختای حمل و نقل در مناطق پیرامونی باعث کم شدن اندازه اول شهری می‌شه. (همون: ۳۲)
راندینلی (۱۹۸۳) با مطالعه ۳۱ شهر میانی در ۱۷ کشور جهان، نتیجه میگیره که با ظرفیت سازی واسه رشد شهرهای میانی به شکل شبکه ای از شهرهای میانی کامل و تقویت شده، فشارهای جمعیتی بر شهرهای بزرگ رو کم میشه و به درجه ای از رشد می رسن که قابل مدیریت باشه^[۳۹]. هندرسون (۱۹۹۷) هم نقش شهر میانی رو در نظامای اقتصادی با اشاره به تجربیات کشورای برزیل، ژاپن، کره جنوبی، آمریکا و دیگه کشورها مورد آزمایش قرار داده و به این نتیجه رسیده که شهرهای میانی تا حدود زیادی، به خصوص در فعالیتای تولیدی دارای تخصص هستن و باید به مبادله با هم بپردازند (تقی اقدم، ۱۳۸۴: ۱۱). اشمیت و هنری (۲۰۰۰) هم در بررسی اثرات اندازه و رشد شهرها بر تغییرات جمعیت دهاتی و تغییرات اشتغال در فرانسه، نتیجه گرفتن که شهرهای میانی بیشترین اثر مثبت رو بر تغییرات جوامع دهاتی داشتن^[۴۰].
هیندرینک وتیتوس (۲۰۰۲؛ به نقل از زبردست، ۱۳۸۵: ۲۵) با مطالعه شهرهای کوچیک در چهار منطقه جاوه، مالی، سوازیلند، و مکزیک و رابطه اون با پیشرفت منطقه ای می گن که شرایط منطقه ای در توانایی اجرای نقش به درد بخور پیشرفت ای به وسیله شهرای کوچیک خیلی با اهمیته و نباید به نقش به درد بخور شهرهای کوچیک در پیشرفت مناطق دهاتی دور و بر اونا عمومیت داد. برابر تحقیقات لاکور و پوسانت (۲۰۰۹) هم خلاقیت در شهر کوچیک منتهی به فرهنگ اقتصادی می شه^[۴۱]. یافته های تحقیقات پوسانت و لاکور (۲۰۱۱) در فرانسه هم نشون داد که واسه ورود شهرهای میانی به اقتصاد جدید، تشویق فعالیتای خلاقانه و با مهارت بالا حیاتیه^[۴۲]. کواتک (۲۰۱۱) هم با بررسی مشکلات و عوامل رشد شهرهای کوچیک لهستان بیان می داره که بنظر بدون ابتکار مقامات محلی، امروزه عوامل مثبت به تنهایی واسه فعال کردن شهرهای کوچیک از نظر اقتصادی کافی نیس^[۴۳].
۲ -۴ -۲ - ایران
قاسمی، رضایی و ستوده (۱۳۹۲)، در پژوهشی به بررسی، تحلیل سلسله مراتب شهری استان فارس طی سالای ۱۳۹۰- ۱۳۴۵ پرداخته ان. یافته های تحقیق نشون دهنده اینه که سلسله مراتب شهری در استان فارس تحت اثر عوامل به جز کشاورزیه. عوامل سیاسی از جمله انتخاب شهرها به عنوان مرکز شهرستان (لامرد و نورآباد) و عوامل اقتصادی در تخصیص منابع به شهرها (به کار گیری قطب رشد) از جمله عوامل اصلی در پارگی وتحول در نظام سلسله مراتب شهری استان فارسه. محاسبات و یافته ها به دست اومده از شاخص آنتروپی شهرهای استان فارس نشون میده که شبکه شهری استان فارس به طرف تمرکز وعدم تعادل در پخش جمعیت استان تا دهه ۶۵ و از این به بعد روند متعادل تری رو از سر گرفته. یافته های حاصل شده از محاسبات دو شاخص مهتا و الوصایی مربوط به اول شهری نشون دهنده افزایش تسلط شهر اول بر نظام شهری استان فارس و شدت پیدا کردن اول شهریه. محاسبات مربوط به ضریب جینی هم نشون میده که پخش سلسله مراتب شهری از سال ۴۵ تا سال ۶۵ غیر یکنواخت وسپس از دهه ۷۵ به بعد به سمت تعادل سیر کرده.
رضایی پور (۱۳۹۱)، در آخر نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان: بررسی تحولات نظام شهری استان کرمان طی سالای ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵، سلسله مراتب شهری استان کرمان رو بررسی کرده. طبق تحلیلای انجام شده در سطح استان هم از دست دادن تعادل سلسله مراتب شهری هنوز یکی از مشخصه های نظام شهریه.
خادم الحسینی و عباسی(۱۳۹۰)، در تحقیقی به بررسی سلسله مراتب شهری با مدلای کمی(نمونه موردی: استان آذربایجان غربی) پرداخته ان. یافته های این تحقیق نشون دهنده از اون هستش که با بررسی الگوی اول شهری در این استان، شهر ارومیه به عنوان اول شهری و مادر شهر منطقه ای، خارج از سلسله مراتب شهری استان آذربایجان غربی در نظام شهری استان نیمه متعادله. براساس مدل رتبه- اندازه کاهش شده، شهر ارومیه طی دوره های گذشته به دلیل زمینه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تفریحی باعث جذب جمعیت شده و شهرها رو از قانون رتبه- اندازه تا حدودی دور کرده. با بررسی منحنی لورنز نتیجه می گیریم که منحنی دارای فرورفتگی و تعقر زیادی نسبت به خط نرماله . با در نظر گرفتن روند ضریب جینی میفهمیم که این روند یکی از موزون ترین سلسله مراتب شهری کشور رو واسه استان به ارمغان آورده.
هاشم داداش پور جمشید جشن (۱۳۹۰)، سلسله مراتب شهری استان اردبیل رو در مقاله ای با عنوان بررسی و تحلیل ساختار سلسله مراتب شهری در استان اردبیل بررسی کردن. طبق تحلیلای انجام شده در سطح این استان، با گذشت یه دوره ۳۰ ساله از دست دادن تعادل سلسله مراتب شهری هنوز یکی از مشخصه های نظام شهریه. تزریق زیادتر از اندازه و بدون برنامه امکانات و خدمات به شهر اردبیل مخصوصا پس از تبدیل شدن اون به مرکز استان، موقعیت جغرافیایی این شهر در مرکز استان، دور افتادگی و تنهایی شهرهای پر جمعیت مانند پارس آباد و …، بعضی از دلایل این نبود تعادل گفته شده.
فرهودی و همکاران (۱۳۸۸)، در تحقیق خود با عنوان «چگونگی پخش فضایی جمعیت در نظام شهری ایران طی سالای ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵»، با دسته بندی و به کار گیری روشای تحلیل پخش و تمرکز نظام شهری، به یافته های مشابه یافته های تحقیق اشاره شده دست پیدا کردن.
لیوارجانی و شیخ اعظمی (۱۳۸۸)، در بررسی خود با عنوان «بررسی پدیده اول شهری در ایران در سال ۱۳۸۵»، ضمن تحلیل و مقایسه شاخصای اول شهری در استانای کشور و مقایسه اندازه اول شهری استانا با یه دیگه، اینجور نتیجه گیری کردن که: الگوی اول شهری در ایران از الگوی اول شهری به الگوی اول شهرها تبدیل شده و در آینده به جای یه شهر برتر و یه نظام شهری متعادل، دارای اول شهرهای برتر هستیم. هم اینکه، پدیده اول شهری در ایران بیشتر از این که نتیجه انباشتگی سرمایه و صنعت (کشورای صنعتی) باشه، نتیجه انباشتگی سیاسی و خصوصیات جغرافیایی (سرزمین) هستش.
کمال امیدوار و بقیه (۱۳۸۸)، در مقاله تحلیل شبکه شهری و پخش فضایی جمعیت در کانونای شهری استان هرمزگان به این نتیجه رسیدن که شبکه شهری هرمزگان در سالای ۱۳۸۵- ۱۳۶۵ دچار نبود تعادل بوده و کاهش قطب گرایی در پیشرفت شهری و تمرکززدایی از شهر مسلط از راه راه حل تقویت شهرهای متوسط رو اقدامی منطقی در حهت متعادل سازی پخش فضایی جمعیت در کانونای شهری دونسته ان.
«بررسی و تحلیل وضعیت شبکه شهری در استان بوشهر» عنوان پژوهشیه که تقوایی و گودرزی (۱۳۸۸) طی سالای ۳۵ تا ۸۵ مورد بررسی قرار دادن. یافته های تحقیق ایشون نشون میدن نیمه متعادل بودن پخش فضایی تعداد شهرهای استان بوشهر طی سالای ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ بوده، ولی در سال ۱۳۸۵ به متعادل ترین سطح خود طی این شش دهه می رسه، هم اینکه سال ۱۳۶۵، بهترین حالت تعادل پخش فضایی جمعیت شهری استان بوشهر و سال ۱۳۳۵ بدترین حالت اون بوده.
کبری سرخ کمال (۱۳۸۷)، درجه پیشرفت یافتگی شهرستانای استان خراسان رضوی رو در سال ۸۴ شاخص پیشرفت به شکل ۹ بخش با به کار گیری مدل تاکسونومی عددی، تاپسیس، موریس و امتیاز استاندارد، مورد بحث قرار داد. یافته های پژوهشی ایشون نشون میده که الگوی حاکم بر ساختار فضایی استان خراسان رضوی، پیرو الگوی مرکز- پیرامونه و ۶۴٫۴ درصد شهرستانای این استان محرومه.
تولایی و خزایی (۱۳۸۵)، در تحقیق خود با عنوان «الگوی پخش فضایی جمعیت در نظام شهری استان مازندران» اینجور نتیجه گیری کردن که: نظم فضایی موجود در چگونگی پراکندگی شهرهای استان در برابری کامل با نظما و تئوریای تجربه شده در سطح جهانی نیس اما به طور شماتیک چهره عمومی سلسله مراتب شهرهای استان مازندران رو بازگو می کنه.
زبردست (۱۳۸۵)، در پژوهشی با عنوان «تحولات اول شهری در ایران»، با معرفی و به کار گیری روشای تحلیل اندازه اول شهری، به بررسی این سؤال پرداخته که: به کار گیری سیاستای تمرکززدایی تونسته ان از تمرکز زیادتر از اندازه فعالیت و جمعیت تو تهران کم کنن؟ یافته های بدست اومده از این بررسی نشون میده که اول شهری بازم در کشور هست. علارغم این، پخش نظام شهری کشور از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۵ با روند تمرکز زیادتر از اندازه و یا اول شهری بیشتر همراه بوده و از سال ۱۳۵۵ به بعد و تا ۱۳۷۵ کم کم از تمرکز اون کم شده و به سمت پخش متناسب تری در حال حرکت بوده و اعمال سیاستای تمرکززدایی از اواسط دهه ۱۳۴۰ به بعد باعث کم شدن اندازه اول شهری تهران شده و در تشکیل نظام موجود کشور تأثیرگذار بوده.
زیاری و موسوی(۱۳۸۴)، تحقیقی با عنوان تحلیل سلسله مراتب شهر آذربایجان غربی طی سالهای۱۳۷۵- ۱۳۵۵ انجام دادن. نویسندگان در این تحقیق به تحلیل سلسله مراتب شهری آذربایجان غربی طی سالای ۱۳۷۵-۱۳۵۵ با به کار گیری مدلای حد اختلاف طبقه ای، رتبه- اندازه و منحنی لورنز پرداخته ان. براساس یافته های این مطالعه سلسله مراتب شهری استان آذربایجان غربی نیمه متعادله و با ارائه عملکرد ایجاد فرصت برابر واسه همه شهرهای استان و سرویس دهی برتر میشه سلسله مراتب بهینه رو در سطح استان بوجود آورد.
خلیل حاجی پور و اسفندیار زبردست (۱۳۸۴)، در پژوهشی به بررسی، تحلیل و ارائه الگویی واسه نظام شهری استان خوزستان پرداخته. یافته ها و یافته های تحقیق نشون دهنده اون هستش که:
۱- قانون رتبه- اندازه زیپف در مورد تبیین و طراحی نظام شهری منطقه مورد مطالعه مصداقی نداره و مدل “کاهش شده رتبه- اندازه” نتایجی به مراتب مطلوب تر و منطق تر رو بدست میده.
۲ - بخشی از نبود تعادل رو در پخش فضایی جمعیت و کانونای زیستی استان رو میشه به فضای ناهمگن طبیعی و بستر جغرافیایی منطقه نسبت داد، هر چند که اثر عوامل اقتصادی- اجتماعی و سیاسی در تشکیل نظام موجود رو نمیشه ندیده گرفت.
کرامت الله زیاری و میرنجف موسوی (۱۳۸۴)، در مقاله بررسی سلسله مراتب شهری در استان آذربایجان غربی عنوان کرده که سلسله مراتب شهری در شبکه شهری این استان نیمه متعادل بوده و با عملکرد ایجاد فرصت برابر واسه همه شهرهای استان و سرویس دهی برتر میشه سلسله مراتب فضایی بهینه رو در سطح استان بوجود آورد.
حکمت نیا (۱۳۸۳)، در پژوهشی با عنوان بررسی و تحلیل روند تغییرات سطوح پیشرفت و نابرابریای ناحیه ای در استان یزد (۱۳۷۵- ۱۳۵۵) به این نتیجه رسید که طی این دوره در نواحی استان یزد تفاوتای ناحیه ای وجود داشته که نواحی به طور برابر و یکنواخت پیشرفت نیافته. هر چند بعد از انقلاب سرمایه گذاریا، پخش یکنواختی داشته ولی برابر با نیازای جمعیتی و توانمندیای ناحیه ای نبوده. همین امر دلیل پیشرفت نابرابری نواحی شده.
اسحاق جلالیان (۱۳۸۳)، طی مطالعه ای با عنوان بررسی و تحلیل روند تغییرات سطوح پیشرفت و نابرابریای ناحیه ای در استان فارس (۱۳۷۵-۱۳۵۵) به این نتیجه رسید که نواحی استان فارس در دوره های متفاوت در زمینه های جور واجور دارای تفاوتای پیشرفت بودن که نشون دهنده نبود پیشرفت هماهنگ و منطبق نواحی با نیازای جمعیتی اونا هستش. این نابرابریا درخشش و برآیند عوامل طبیعی، اقتصاد سیاسی، نارساییای نظام برنامه ریزی و قطب رشد (شهر شیراز) هستش و الگوی پیشرفت فضایی منطقه استان فارس به صورت مرکز- پیرامونه.
اسماعیل پور (۱۳۸۰) در تحقیقی با عنوان “بررسی و تحلیل اثر شبکه شهری بر سازمان فضایی شهرهای استان آذربایجان شرقی” به این نتیجه رسید که شبکه شهری استان آذربایجان شرقی تحت اثر شرایط طبیعی، تاریخی و سیاسی شکل گرفته. این عوامل نقش اساسی و قابل توجه در ساختار فضایی نامتوازن و نامتعادل فعلی استان اجرا می کنه.
نوربخش (۱۳۸۰)، موضوع پایان نامه ارشد خود رو به موضوع تحلیل جغرافیای بر شبکه شهری استان چهار محال بیختاری اختصاص داده. نویسنده در این رساله با کمک تکنیکایی مثل قانون مرتبه- اندازه و منحنی لورنز به بررسی شبکه، شهر استان چهار محال پرداخت و در آخر به این نتیجه رسیده که پخش فضایی شهرها در سطح نظام شبکه شهری استان چهارمحال متعادل نیس و نقاط شهری استان دارای روابط منظم و سیستماتیکی در مقایسه با الگوهای مورد انتظار نیستن.
نظریان (۱۳۷۴) در مطالعه ای، ضمن بررسی نظام شهری ایران طی سالای ۱۳۵۵، ۱۳۴۵، ۱۳۶۵ به بررسی شاخص اول شهری در ایران پرداخته. طبق باور ایشون طی این چند سال، تهران همیشه به عنوان شهر برتر مطرح بوده. در سال ۱۳۴۵ اصفهان به عنوان شهر دوم خود نمایی کرد. در سال ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ مشهد به مرتبه دوم صعود کرد و درعوض اصفهان به رتبه سوم سقوط یافت.
گیتی اعتماد (۱۳۷۰)، در مقاله ای با عنوان “تغییرات شبکه شهری ایران در دهه گذشته” به بررسی این موضوع پرداخته؛ ایشون پدیده کلی و زیادی که در دهه ۱۳۷۵- ۱۳۶۵ در شبکه شهری ایران بوجود آمده رو واگرایی شهرهای بزرگ (و گاه میانی) و مخصوصا متروپل تهران دونسته ان و عوامل کلی این تغییرات و نتیجه اون رو به این صورت برشمرده ان. (حسامیان و بقیه، ۱۳۸۵: ۱۵۴- ۱۵۳):
۱) تمرکز فوق العاده شهرهای بزرگ در نتیجه اقتصادی بودن این تمرکز در کشورهایی مثل ایران؛
۲) گرانی مسکن و محال بودن اقشار پایین و حتی میانی واسه اسکان در کلان شهر.
طلا مینایی (۱۳۵۳)، در تحلیل ویژگیای منطقه ای اصفهان با نگاه سیستمی به موشکافی اجزاء جور واجور نظام منطقه ای اصفهان پرداخته و با تحلیل کمی و کار میدونی به بیان ویژگیای هر کدوم از خوشها و بهترین شکل نظام سلسله مراتبی و سرویس دهی در منطقه پرداخته. (حاجی پور و زبردست، ۱۳۸۴: ۶)
۲ -۵ - نتیجه گیری و ارائه چارچوب نظری تحقیق
شاید سؤال اصلی در این مطالعه این باشه که شبکه ها و مراکزسکونتگاهی در ساختار فضایی به چه صورت سازماندهی شده. ضرورت پیدا کردن جواب به اینجور سؤالی به وجود اومده توسط اهمیت داشتن معمای توسعه س، چون در راه رسیدن به پیشرفت شهرها و روستاها (مراکز سکونتگاهی) از نظر کارکرد، تعداد، اندازه و چگونگی پخش، نقش مهمی رو دوش دارن. پس، تو یه جمع بندی میشه گفت، راهبردهای معطوف به چگونگی سازمانیابی شهرها در زیر سه گروه از نظریه های پیشرفت قرار می گیرن. (جدول ۲ -۵): (طرح کالبدی منطقه فارس، ۱۳۸۶: ۵۴ – ۵۲)
گروه اول شامل نظریه هاییه که افزایش کارایی به کمک رشد اقتصادی رو شرط رسیدن به پیشرفت می دونن. این دیدگاه دلیل پیشرفت نیافتگی کشورها رو کمبود سرمایه و تکنولوژی و راه برون رفت از بن بست عقب موندگی رو نوسازی اقتصادی، افزایش تولید و جمع شدن سرمایه می دونه. تجسم این نظریه تشکیل یه یا تعدادی قطب رشد به عنوان موتور پیش برنده توسعه س. قطب رشد عموما معنی کالبدی و مکانی یافته و در کشورای پیشرفت نیافته و در حال پیشرفت به شکل یه کلانشهر ظاهر می شه. دلیل آوردن اون هستش که شهرهای بزرگ به دلایل بیشترین حد کردن صرفه های به وجود اومده توسط تجمع و اندازه از کارایی اقتصادی بالایی برخودار بوده و می تونن تا ثروت بیشتری تولید و جمع شدن کنن. می گن قطبای رشد پس از تشکیل از راه ساز و کار رخنه، به منتشر کردن سرمایه و نوآوری به دور و بر خود می پردازه و مثل یه موتور پیش برنده بقیه سکونتگاه ها رو به دنبال خود به طرف پیشرفت میکشن.
این نظریه ها از نظر سازمان یابی فضایی، تمرکز گرا ومشوق الگوی «تمرکز متمرکز» در سازمان یابی مراکز سکونت گاهی. نتیجه تجربی این نظریه در کشورای پیشرفت نیافته با تشویق شهرهای اول به الگوی اول شهری رسید که در اون شهر قطب فاصله خیلی از نظر جمعیت و امکانات با بقیه شهرهای پایین تر از خود داره. عموما میان شبکه شهری الگوی پارگی وجود داشته و علاوه بر حلقه های مفقوده، از نظر سطح پیشرفت یافتگی میان شهر بزرگ ناحیه و بقیه سکونتگاه ها اختلاف شدید ایجاد شده.
جدول (۲ -۵) عناصر اصلی نظریه های سه گانه مربوط به الگوی شبکه شهری