۲-۳-۱- نظریه توسعه پایدار
توسعه پایدار و توسعه پایدار شهری طی دهههای اخیر به تدریج به الگووارهی نوین و مسلطی در ادبیات نظری وعلمی رایج در باب توسعه و برنامه ریزیشهری تبدیل شدهاست. توسعه سریع شهری، در چند دهه معاصر از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره زندگی بشر را تحت تأثیر قرار دادهاست .مطرح شدن توسعه ی پایدار، به عنوان شعار اصلی هزارهی سوم نیز ناشی از آثار شهرها برگسترهی زیستکره و ابعاد مختلف زندگی انسانی است (فیرزبخت و دیگران،۱۳۹۰، ۲۱۴).
پیش بینی شده است که با ورود به هزاره سوم تقریباً نیمی از جمعیت جهان در نواحی شهری ساکن خواهند بود یعنی جاهایی که بیشترین منابع را مصرف و بیشترین ضایعات و آلودگیها را تولید می کنند و الگوهای موجود توسعه شهری و فعالیتهای انسانی منجر به برهم خوردن نظم زیست محیطی شده است و بقایای نسل بشر و پایداری زندگی روی کره زمین را با تهدیدات جدی روبرو ساخته است. به همین جهت کنفرانس “ریو” در سال ۱۹۹۲ با صدور قطعنامه زمین به این نتیجه رسید که چنین الگوی توسعهای در دراز مدت و بدون تغییرات اساسی، پایدار نخواهد ماند و تغییرات عمده و چرخش در جهتهای فعلی باید در رسیدن به توسعه پایدار صورت بگیرد (مثنوی ،۱۳۸۱، ۹۰). توسعهای که به مقابله با الگوهای تولید، توزیع و مصرف ناسازگار با طبیعتی می پردازد که به اتمام منابع و تخریب محیط زیست میانجامند، و تنها فرایند توسعهای را تأییدمیکند که به بهبود کیفیت زندگی انسانها در حد ظرفیت پذیرش نظمهای پشتیبان حیات منجر شوند (نوابخش ،۱۳۸۸، ۱۵۶). سرانجام مجمع عمومی سازمان ملل متحد با قطعنامه شماره ۱۶۱/۳۸ مورخ دسامبر ۱۹۸۳، کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه را به ریاست خانم گرو هارلم برانت لند تشکیل داد و از آن زمان برنامه کار ۲۱ منشوری برای آینده بشریت در دستور تهیه قرار گرفت که به عنوان دستور کار توسعه پایدار برای قرن ۲۱ منتشر شد. در واقع از این زمان مفهوم توسعه پایدار در بخشهای مربوط به محیط زیست در مقابل توسعه در کانون توجه واقع شد و با بحث سیاسی خود در میان جوامع جا باز کرد( حسینزاده دلیر، ۱۳۸۷، ۵ ).
امّا رایجترین و شاید نخستین تعریف از توسعه پایدار که کمیسیون محیط زیست و توسعه (Wced) معروف به برانت لند در گزارش آینده مشترک ما ارائه کرده است، توسعه پایدار توسعهای است که نیازهای زمان حال را در بدون به خطر انداختن توانایی نسلهای آینده برای بر آوردن نیاز هایشان برآورده سازد (۳۱۸، ۱۹۹۴، Sands). در واقع یکی از مباحث جدیدی که در توسعه شهری مطرح می شود توسعه پایدار شهری است. «توسعه پایدار شهری شکلی از توسعه شهری است، که ضمن حفاظت ازمنابع و شرایط اکولوژیکی محیط شهری به حفاظت از ارزشهای تاریخی – فرهنگی و بر پایه آن تغییراتی درکاربری اراضی و سطوح تراکم به منظور رفع نیازهای حال وآینده شهروندان توجه دارد تا در طول زمان شهر را از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی باشد (پوراحمد،۱۳۸۴، ۲۸۴). هدف توسعه پایدار شهری باید ایجاد یک شهر سالم و مردموار با منابع غنی باشد یعنی اینکه نه تنها از لحاظ فرم شهری و میزان دسترسی قابل قبول انرژی بلکه از لحاظ نقش و کارکرد شهر را به عنوان مکانی برای زندگی مدنظر داشته باشد(۱۲،۱۹۹۴، Elkin). نظریه توسعه پایدار شهری حاصل بحث های طرفداران محیط زیست درباره مسائل زیست محیطی بخصوص محیط زیست شهری است که به دنبال نظریه «توسعه پایدار برای حمایت از منابع محیطی» ارائه شد. در این نظریه موضوع نگهداری منابع برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین و وارد کردن کمترین ضایعات به منابع تجدید ناپذیر است (پاپلی یزدی،۱۳۸۲ ،۳۴۱). در ایران نیز همچون سایرکشورهای جهان، به توسعه پایدار با تأکید بر حفظ محیط زیست توجه شده است. به منظور تعمیق مباحث علمی و فنی و زمینه سازی اصولی برای اتخاذ تصمیمات مؤثر و کارآمد در فرایند توسعه پایدار کشور، شورای عالی حفاظت محیط زیست، نهادی فرابخشی به ریاست رئیس جمهور در تاریخ ۱۷/۶/ ۱۳۷۳شمسی تشکیل کمیته ملی توسعه پایدار را تصویب نمود. طرح شهر سبز از طرحهایی است که با برگزاری همایش شهر سبز در مهر ماه ۱۳۷۸ توسط سازمان حفاظت محیط زیست مطرح گردیده است. از مهمترین اهداف این طرح حل ناهنجاریهای زیست محیطی و بهبود شرایط زندگی از طریق افزایش آگاهی عمومی، تقویت وحدت بین مردم و سازمانهای دولتی به همراه نهادینه کردن نقش سازمانهای غیر دولتی درجهت استفاده بهینه از امکانات و منابع موجود و در نتیجه داشتن فضایی سبز و به دور از انواع آلودگی است (ربیعی فر، ۱۳۹۲، ۱۰۲). توسعه پایدار شهری از چهار جنبه اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و نهادی سعی در حل مشکلات شهرها دارد بطوریکه که در بخش اجتماعی، حقوق افراد، دموکراسی و عدالت اجتماعی را مدنظر دارد و در بخش اقتصادی برطرف کردن نیازهای اساسی مردم، جلوگیری از فقر و برنامه ریزی در جهت مشارکت مردم در فعالیتهای اقتصادی مورد نظر است(موذنی،۹۲، ۲۴). بطوریکه اگر توسعه شهری را به عنوان یک مفهوم فضایی که به تغییراتی در کاربری اراضی برای تأمین نیاز های بشری و یا به افزایش تراکمها می انجامد در نظر بگیریم، از نظر اجتماعی توسعهای پایدار خواهد بود که جوامعی همگن و همبسته را ایجاد نماید و در آن ساکنان شهر احساس شهروندی و وجود عدالت برابری داشته باشند وشکافهای اجتماعی ترمیم گردد این کار در صورتی محقق خواهد شد که اراضی و تخصیص منافع میان واحدهای فضایی و اجتماعی برابر و حداقل همراه با مساوات نسبی صورت بگیرد(شاهی،۱۳۸۴، ۳۷ ). در هر صورت ارزیابی گسترش شهری، ناشی از چنین توسعهای، باید اصول توسعه پایدار را در همه مناطق، حوزه ها و محلات، نشان دهد و نماگرهای کل شهر یا برخی ابعاد و بخشها نمیتواند ارزیابی از کلیت نظام توسعه پایدار باشد (موسی کاظمی محمدی،۱۳۸۰ ،۱۰۴). از موانع عمده توسعه پایدار میتوان رشد سریع جمعیت، تخریب منابع طبیعی و فقر گسترده و فزاینده در میان ملل مختلف را ذکر کرد که هر یک از آنها در درون خود جهانی از معانی را در بردارد (حسین زاده دلیر، ۱۳۸۸ ، ۹۴ ).
۲-۴- توسعه
توسعه پدیده جدیدی نیست بلکه همیشه با ما همراه بوده است زیرا اگر چنین نمیبود، انسان به مرحله فعلی دست پیدا نمیکرد. امّا توسعه به معنی کوشش آگاهانه، نهادینه شده و مبتنی بر برنامه ریزی برای ترقی اجتماعی، پدیده منحصر به فرد قرن بیستم است که از سال ۱۹۱۷ و به دنبال انقلاب بلشویکی در کشور شوروی آغاز شد و طی دهههای ۱۹۲۰و ۱۹۳۰از سوی اقتصادهای مبتنی بر نظام سرمایهداری و بازار آزاد مورد تمسخر واقع شد لیکن در دوره جنگ دوم جهانی به عنوان یک اصل و پس از پایان جنگ بیشتر کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین آنرا پذیرفتند یا به آن توجه نشان دادند (پولادژ،۱۳۶۷، ۱۴). تاحدود دهه ۱۹۶۰، اصولاً مفهوم عام توسعه در معنای توسعه اقتصادی به کار میرفت و به همین دلیل به شاخص های کمی مثل افزایش تولید و درآمد ملی و رشد جمعیت شهرنشین استوار بود. امّا از دهه ۱۹۶۰به بعد تغییرات اساسی در نحوه نگرش به مفهوم و شاخص های آن به ظهور رسید، که به نوبه خود اهداف و روشهای برنامه ریزی را تحت تأثیر قرار داده است (قرخلو،۱۳۹۰، ۱۰۳). توسعه در اصطلاح عام به معنی شکفتگی تدریجی، بارزترشدن اجزای هرچیز و رشد هرچیزی است که وجود دارد. مفهوم توسعه را میتوان از دو دیدگاه و در دو بعد تعریف کرد: بعد نظری – فلسفی و بعد عینی – کاربردی.
بررسی مفهوم نظری توسعه نشان میدهد که :
-
- توسعه برخلاف رشد که جنبه کمی دارد، حاوی جنبه های کمی و کیفی است.
-
- توسعه مفهوم مطلق ندارد بلکه خصلتی نسبی دارد و در مقایسه با زمان و مکان مشخصی معنا مییابد.
-
- توسعه دینامیسمی درون زا دارد و درعین حال همچون قوانین اجتماعی دیگر نمیتواند با دخالت آگاهانه انسان تعیین شود.
صرف نظر از جنبه نظری - فلسفی توسعه در هر مرحله از تحول و تکامل جامعه، مفهوم عینی – کاربردی، علاوه بر بهبود در میزان تولید و افزایش درآمد، شامل دگرگونی اساسی در ساختهای نهادی، اجتماعی، اداری، فرهنگی و همچنین سوگیریهای عمومی مردم است. توسعه در این مفهوم، عادات، رسوم و عقاید مردم را نیز در برمیگیرد. مهمترین ویژگیهای توسعه در مفهوم عینی – کاربردی عبارتند از : تهیدستان به عنوان محور توسعه، اهمیت دادن به نقش اصلی اکثریت افرادجامعه، توسعه بومی و محلی، تکیه توسعه بر منابع موجود و غیره (پاپلی یزدی ؛رجبی سناجردی ،۱۳۸۲، ۱۸).
به عبارت دیگر توسعه، گذر از مرحله ای به مرحله ای دیگر است و در بطن مفهوم آن سه واژه کلیدی تحول، تغییر و پیشرفت جای میگیرد. تحول، فرایند تغییر در یک دوره طولانی مدت، تغییر، فرایند قابل اندازه گیری در دوره کوتاه مدت و پیشرفت، روند پویای حرکت و تغییر رو به جلو در گذرزمان است (فیروزبخت؛ربیعی فر،۱۳۹۱، ۲۱۸). توسعه دارای ابعاد مختلفی است از جمله توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی، توسعه فرهنگی، توسعه سیاسی، توسعه انسانی و … هر کدام از این ابعاد جنبه های مختلفی از توسعه را در بر میگیرد:
توسعه اقتصادی فرایندی است که در طی آن شالودههای اقتصادی جامعه دگرگون می شود بطوری که حاصل چنین دگرگونی و تحولی در درجه اول کاهش نابرابریهای اقتصادی و تغییراتی در زمینه های تولیدی، توزیع و الگوهای مصرف جامعه خواهد بود.
منظور از توسعه اجتماعی اشکال متفاوت کنش متقابلی است که در یک جامعه خاص همراه با توسعه مدرن رخ میدهد. توسعه اجتماعی و توسعه فرهنگی جنبه های مکمل و پیوسته یک پدیدهاند و هر دو نوع الزاماً به ایجاد وجوه تمایز فزاینده جامعه منجر میگردد.
توسعه سیاسی فرایندی است که زمینه لازم برای نهادی کردن تشکل و مشارکت سیاسی فراهم می کند که حاصل آن افزایش توانمندی یک نظام سیاسی است.
در گزارش توسعه انسانی (۱۹۹۰)سازمان ملل در مورد تعریف توسعه انسانی چنین آمده است:
توسعه انسانی روندی است که طی آن امکانات افراد بشر افزایش مییابد هرچند این امکانات با مرور زمان می تواند به شکل اساسی دچار تغییر در تعریف شود، امّا در کلیه سطوح توسعه، مساله اساسی برای مردم عبارت است از: برخورداری از زندگی طولانی همراه با تندرستی، دستیابی به دانش و در نهایت توانایی نیل به منابعی که برای پدید آوردن سطح مناسب زندگی لازم است (ملکی ،۱۳۸۲، ۳۵-۳۶).
۲-۵- توسعه شهری
شهرها اصولاً تمایل به توسعه دارند و در مسیر رشد به عناوین خاص جغرافیایی دست مییابند که هریک برای خود مفاهیمی دارد. امّا این رشد شهری با نقش فعال و عملکرد هر شهر در رابطه است، چراکه هر نقش به عنوان عامل پویایی شهر با تعداد معینی از انسانهای فعال راه میافتد و تا زمانیکه بین گسترش شهر و ارگانیسمهای شهری تناسب منطقی برقرار باشد، رشد برنامه ریزی شده است و توازن در جامعه شهری حفظ خواهد شد. به هنگامیکه توسعه شهر از تسط و حاکمیت انسانها خارج گردید و شهر از نیروی انسانی ناخواسته «بیکاره» لبریز شد و نتوانست جمعیت را در محدوده و خارج از مرزهای خود جابجا کند، شهر با مسایل حاد اقتصادی و اجتماعی روبرو خواهد بود و تنگناهایی در شرایط زندگی و مسکن و محل اشتغال جمعیت پیش خواهد آمد. این چنین رشد در اکثر موارد مهار نشده، شتابان و همراه با بی نظمیها است و کمتر رفاه جامعه شهری را در بردارد مگر آنکه توسعه در چارچوب قوانین مبتنی بر خواسته جامعه شهری هدایت شود (فرید، ۱۳۸۲ ،۱۵۸-۱۵۹). میتوان گفت که در طول مراحل مختلف تاریخی توسعه شهرها در رابطه با جوامع مختلف و نقشهای متعدد شهرها به انجام رسیده است که در این میان میتوان شهرهای گذرگاهی، تجاری، دفاعی، اداری، سیاسی، نظامی، مذهبی، تفریحی، استعماری و صنعتی را عنوان کرد(عابدی ،۱۳۸۹، ۱۷). رشد و توسعه شهرها بر اثر حوادث مختلف، در تمام ادوار تاریخی دارای افول و صعود بوده است. گاهی شهر ها چنان عظمت می یافتهاند که به صورت یک کشور – شهر در میآمدهاند. آنچه که اساس شهر نشینی و بسط و توسعه شهرها را بنیان گذارد، به قرن هیجدهم میلادی بر میگردد که به عصر انقلاب صنعتی شهرت دارد. شهرهای قبل از عصر صنعت دارای توسعه بطئی و کم، محدوده شهری و جمعیت مشخص بوده اند بعد از انقلاب عوامل متعدی باعث گسترش شهرها و افزایش جمعیت آنها گردید که عبارتند از: تحول در حمل و نقل و سرعت مبادلات، تقسیم کار و تنوع در مشاغل، ازدیاد جمعیت، توسعه مهاجرتها، تمرکز صنعت و تجارت، بالا رفتن سطح درآمد (مختاری ملک آبادی و دیگران، ۱۳۹۱، ۹۹ ). منظور از توسعه در شهرسازی بیشتر، مفهوم گسترش، بسط و رشد مکانی است. دو اصطلاح (توسعه کالبدی) و (توسعه فیزیکی ) نیز این مفهوم را تکمیل می کند. میتوان توسعه کالبدی یک شهر یا گسترش فیزیکی شهر را به افزایش کمی وکیفی کاربریها و فضاهای کالبدی (سکونی، تجاری، مذهبی، ارتباطی و …)یک شهر در ابعاد افقی و عمودی که در طول زمان انجام میگیرد، تعریف نمود (واحدیان بیکی،۱۳۹۰، ۳۲). توسعه فیزیکی شهرها یکی از الزامات گسترش شهرنشینی است و باید این توسعه فیزیکی به سمت وسویی جهت پیدا کند که تمام مبانی توسعه در آن رعایت شود(قرخلو،۱۳۹۰، ۱۰۴).
توسعه شهری می تواند عبارت باشد از گسترش هماهنگ و متعادل سطح اختصاص داده شده و ساختمانهای مسکونی در یک شهر یا سطوح کاربریها و همچنین تجهیز این سطوح به تاسیسات، امکانات و تجهیزات مورد نیاز و در سطحی استاندارد و قابل قبول (مشهدیزاده دهاقانی، ۱۳۸۹، ۴۲۳).
توسعه را میتوان به دو صورت ذیل مطرح ساخت:
-توسعه از پیش تعیین شده : که به روی مقداری مشخص از زمین بایر بر اساس برنامه ریزی وطراحی قبلی چه به صورت ارشادی و با کمک سرمایه گذاری بخش خصوصی، خانه سازی، احداث معابر، ایجاد واحدهای خدماتی و رفاهی محقق می شود.
-توسعه خود به خود وکنترل نشده: این نوع توسعه به علت افزایش جمعیت بخصوص افزایش جدید جمعیت شهری به دلیل تاثیر عوامل قتصادی و اجتماعی که مانع رشد در داخل زمینهای موجود شهر و یا رشد عمودی شهر میشوند، زمین خالی حاشیه شهر مورد ساختمان سازی مسکونی قرار میگیرد (مختاری ملک آبادی ودیگران، ۱۳۹۱، ۹۸).
توسعه یک شهر به خودی خود نه می تواند بد باشد و نه می تواند خوب و بی نقص باشد، نمی توان از توسعه شهر ممانعت به عمل آورد چرا که شهر همچون موجودات زنده بوجود می آید، رشد مییابد و بزرگ می شود، عواملی همچون رشد جمعیت و مهاجرت به شهر این توسعه را تسریع می کنند. هدف از بررسی توسعه شهر شناخت علت آن و الگوی توسعه شهراست که از این رهگذر توسعه شهر به گونه ای هدایت شود که: (موذنی، ۱۳۹۲، ۲۳).
-
- از کاربری های موجود بهترین استفاده به عمل آید.
-
- از نابودی اراضی کشاورزی وباغات ممانعت به عمل آید.
-
- از توسعه غیر منطقی وپراکنده شهر جلوگیری شود.
البته باید بین رشد و توسعه شهری تفاوت قائل شد چرا که به اعتقاد مرکز مطالعات شهری سازمان ملل، توسعه شهری در مفهوم واقعی آن چیزی فراتر از رشد شهری است چراکه توسعه در شهرها در جهش پایدار و دائمی در برخورداری از منابع وامکانات و پویایی اجتماعی، اقتصادی، محیطی و سایر ابعاد در شهرها معنی می شود و به مدیریت و برنامه ریزی پایدار در شهرها میانجامد. توسعه خود مفهومی است که تعالی را در پی داشته و جنبه های منفی و چالشزا را به دنبال نمیآورد رشد شهری بر خلاف توسعه جوانب منفی می تواند در پی داشته باشدکه یکی از مظاهر بارز آن همین گسترش کالبدی است که اگر به صورت برنامه ریزی نشده و غیر اصولی آن همراه باشد چالشهای ناگواری را برای شهرها به دنبال خواهد داشت(امان پور و دیگران،۱۳۹۲، ۸۶).
۲-۶- الگوهای توسعه شهری
یکی از موضوعهای حیاتی قرن ۲۱ دانشمندان شهری در ارتباط با پایداری شهر، فرم و شکل شهر یا
چگونگی رشد و توسعه شهر در فضاست. شکل شهر به عنوان الگوی توسعه فضایی فعالیتهای انسان در برهه خاصی از زمان تعریف می شود(۸،۱۹۹۶ ، Anderson).
در این راستا دو شکل اصلی شهر، شهر فشرده و شهر گسترده مورد توجه اندیشمندان مطالعات شهری است. شکل شهری مسلّط قرنِ بیستم در اکثر نقاط جهان، شکل گسترده یا گسترش افقی شهری است که به دلیل پیامدهای نامطلوب اقتصادی، اجتماعی، کاهش استانداردهای محیطی و به ویژه زیست محیطی و عدم استفاده بهینه از زمین و وابستگی زیاد به اتومبیل شخصی، انتقادهای زیادی بر آن شده و به عنوان ناپایدارترین شکل شهری شناخته شده است. به دنبال آن دانشمندان در جستجوی شکل پایدار شهری، شکل فشرده را پیشنهاد کردند که با الگوهای توسعه پایدار همخوانی بیشتری دارد(عزّت ا… قنواتی،۱۳۹۰، ۱۹۴).
شکل پراکندگی شهری یا گسترش افقی و ساخت و سازهای جدید در اطراف شهر، باعث آسیبهای اجتماعی -اقتصادی و تخریب منابع زیست - محیطی در شهرها و اطراف آنها گردیده است. با توجه به تاثیر اساسی شکل شهر بر پایداری آن، لزوم شناخت، مطالعه و درک ابعاد مختلف و هدایت آن در راستای دستیابی به توسعه پایدار احساس میگردد .مطرح کردن الگوهای مختلف توسعه شهری مانند شهر«شعاعی»، « شهر شطرنجی »، « شهر خطی»، «شهرعمودی»، «شهرمتمرکز» و بسیاری از الگوهای دیگر که در این زمینه عنوان شده، بیانگر تلاش برای رفع مسائل و مشکلات از طریق اصلاح الگوی رشد شهری بوده است. باتوجه به اینکه الگوهای متفاوت به نسبت نوع گسترشی که در شهر به وجود میآورند، پیامدهای متفاوتی را به دنبال دارند، بنابراین، امروزه آگاهی از فرم فضایی و شکل شهر می تواند نقش مهمی در میزان موفقیت برنامه ریزان شهری داشته باشد و به بهبود محیطهای شهری کمک شایانی بنماید. بنابراین الگوهای رشد شهری به صورت مفصل تشریح میگردد: (مبارکی و دیگران،۱۳۹۲، ۷۷).
۲-۶-۱- شهر پراکنده
در اوایل قرن بیستم، شهرهای بزرگ کشورهای توسعه یافته با مسائلی نظیر تمرکز، ازدحام و آلودگی زیست محیطی روبرو شدند که در مواجه با آنها اندیشمندان مسائل شهری، ایدههایی چون شهر پهندشتی(رایت)، باغشهر(هاوارد) و شهر درخشان (لوکوربوزیه) را ارائه نمودند که موضوع اصلی آنها حل مسئله تراکم در شهرها بود (قاجری،۱۳۸۸، ۱۵).
پراکنش شهری، نخستین بار توسط محیط گرایان مطرح شد و آنان بیش از هر گروه دیگری به این امر پرداختند. آنها واژه اسپرال را به منظور تشریح و توصیف فرایندکاهش اراضی روستایی و پیرامونی در نتیجه افزایش سطح پوشش شهر و حومههای آن سطح پوشش شهر و حومههای آن در یک دوره زمانی خاص به کار برده می شود (بابایی اقدم، ۱۳۸۶، ۱۵).
اصطلاح پراکنش یا گسترش افقی بی رویه شهر که از آن به اسپرال شهری یاد می شود؛ امروزه به یکی از بحث برانگیزترین مباحث شهری چه در کشورهای در حال توسعه و چه درکشورهای توسعه یافته تبدیل شده است (زنگنه شهرکی ،۱۳۹۱، ۱۷۴). توسعه پراکنده شهری که اصولاً در اراضی آماده نشده شهرها اتفاق افتاده است، نتایج بسیاری از جمله افزایش زمینهای بلا استفاده، افزایش سهم فضاهای باز، کاهش تراکم جمعیت، گسستگی بخشهای شهری و جداییگزینی اجتماعی را در پی داشته است.
در دهههای اخیر، رشد شتابان شهرنشینی در ایران به گونه ای صورت پذیرفته که فاصله جمعیت کلانشهرها با شهرهای متوسط و کوچک، روز به روز افزایش یافته و نظام توسعه شهری کشور را با مشکلات و تنگناهای عدیدهای روبرو ساخته است (حسینزاده دلیر و دیگران، ۱۳۹۱، ۵۶ ) چنین شکلی از توسعه، الگویی از شهری بیمار است که انسجام کالبدی و فضایی خود را از دست داده است(پورمحمدی و جام کسری، ۱۳۹۰، ۳۴)
در کشور ما، تا زمانی که الگوی رشد شهرها ارگانیک، و عوامل تعیین کننده رشد شهری، عوامل درونزا و محلی بوده است، زمین شهری نیز کفایت کاربری های سنتی شهری را میداده و حسب شرایط اقتصادی، اجتماعی و امنیتی شهر، فضای شهر را به طور ارگانیک سامان میداده است، اما از زمانی که مبنای توسعه و گسترش شهرها ماهیتی برونزا به خود گرفت و درآمدهای حاصل از نفت در اقتصاد شهری تزریق شد و شهرهای ما در نظام اقتصاد جهانی و تحت تأثیر آن قرار گرفت، سرمایه گذاری در زمین شهری تشدید شد و این نقطه ضعف اصلی بازار خصوصی بدون برنامه زمین، الگوی توسعه بسیاری از شهرهای ایران را دیکته کرده است این امر باعث نابسامانی بازار زمین شهری و مخصوصا بلااستفاده ماندن بخش وسیعی از اراضی داخل محدوده و عارضه منفی گسترش افقی شهرها شده است(احد نژاد روشتی، ۱۳۹۰، ۷). با توجه به اینکه اکثر شهرهای ایران در چند دهه اخیر این پدیده نامطلوب شهری را تجربه کرده اند، تحقیقات زیادی در زمینه این موضوع انجام شده است (زنگنه شهرکی،۱۳۹۱، ۱۷۴). و مفهوم آن در ادبیات پژوهش های شهری، رشد سریع، پراکنده و گسترش ناموزون نواحی متروپل و حتی شهرهای کوچک و حومههای آن در مناطق پیرامونی است که در برخی موارد تا نواحی روستایی یا مرز ده شهر کشیده شده است. این امرمستلزم تبدیل فضاهای باز اراضی روستایی به مناطق ساخته شده و اراضی توسعه یافته است.
پراکندگی شهری در حال حاضر به صورت یک معضل در آمده است. در چند دهه گذشته شهرها محدود به مرزهای خاص خود بودند امّا قلمرو خود را با رشد بیش از حد از دست دادند. میتوان گفت پراکندگی شهری به معنای گسترش بیش از حد معمول معنی می شود و آنچه آن را از رشد شهری متمایز می کند این گسترش بیش از حد آن است(۱۳۳،۲۰۱۱،S.Habibi). از نظر برخی محققان پراکنش شهری اشاره به گسترش کنترل نشده، ناهماهنگ و بدون برنامه ریزی قبلی در سطح شهر دارد(۵۰۲،۲۰۱۳ ، Auliarosni).
می توان گفت پراکنش افقی الگوی نسبتا جدیدی در سکونتگاه های انسانی است که گردهم آمدن اتفاقی مساکن با تراکم کم و توسعه های نواری شکل تجاری ایجاد شده و معلول کاربرد وسیع اتومبیل است .(Ewing,1997:107)
درواقع پراکندگی جمعیت شهری یا گسترش شیوه زندگی شهری در حوزه های روستایی، بدون دگرگونی کالبد فیزیکی روستاها، زندگی تودههای انسانی در حوزه های روستایی، همچنین آمد و شد روزانه از حوزه های روستایی به شهر برای کار می تواند نشان دهنده مفهوم شهر گسترده یا پراکنده باشد. در این شکل یابی شهر از عواملی مانند تراکم محدود، پراکندگی فعالیتهای مختلف شهری، پراکندگی کارخانهها، دانشگاهها و تلویزیون، پست و وسایل ارتباطی دیگر تأثیر میپذیرد و از سوی دیگر در شهر پراکنده برای رسیدن به مناطق مختلف شهری، فاصلهها افزایش مییابد و هزینه های آمد و شد بالا میرود در همان حال سرعت و حرکت نیز افزایش پیدا می کند(قاجری، ۱۳۸۸، ۱۶).
گسترش پراکنده شهر پیامدهای زیر را به دنبال دارد: (مبارکی،۱۳۹۲، ۷۷).
-
- مصرف بیش از اندازه انرژی
-
- کاهش فضای باز منطقهای
- گسترش زیاد شهر به سمت بیرون
موضوعات: بدون موضوع
لینک ثابت
